Ziya semidining "exmet ependi" romani (16)

Kitabta teswirlen'gen bash qehriman exmetjan qasimi

Ziya semidining "exmet ependi" romanining axirqi betliri, exmetjan qasimi qatarliqlarning sirliq ayropilan paji'esi bilen wapat bolghanliqi heqqide yézilghan.

Ziya semidi xitay kompartiyisining wekili déng lichünning sowét ittipaqining wasitichiliqi bilen ghuljigha yétip kélip, exmetjan qasimi qatarliq rehberler bilen körüshkenliki, ularning arisida bolghan söhbetler heqqide yazidu.

Déng lichün exmetjan qasimini xitayning béyjingda échilmaqchi bolghan tunji nöwetlik memliketlik siyasiy kéngeshning yighinigha teklip qilidu.

Tunji uchrishishtiki tuyghular

1949-Yili 8-ayning 14-küni ghuljigha yétip kelgen déng lichün bir qanche kün ötkendin kéyin, ili inqilabchilirining rehberliridin exmetjan qasimi qatarliqlar bilen uchrishidu. Yazghuchi ziya semidi eyni waqittiki weqelerning shahidi hemde exmetjan qasimi qatarliq yuqiri derijilik rehberler bilen biwaste alaqide bolghanliqi üchün exmetjan qasimi bilen déng lichün arisidiki söhbetlerdin xewer tapqan bolup, uning otturigha qoyishiche, exmetjan bilen déng lichün körüshüp, bir qatar mesililer boyiche pikir almashturidu. Déng lichünni köprek qiziqturghan nerse üch wilayetning herbiy, hakimiyet ishliri shuningdek exmetjan qasimi qatarliq rehberlerning idiyisi bolup, u exmetjan qasimigha üch wilayet inqilabi hökümitining yéngi qurulidighan jungxu'a xelq jumhuriyitining terkibige kirishi mesilisini tekitligende, exmetjan qasimi dadilliq bilen xitay kompartiyisining siyasiy programmisi shuningdek xitay azadliq armiyisining xitapnamisidiki her qaysi milletlerning xalisa, junggo fédératsiyisige qoshulush yaki xalisa chiqip kétish hoquqining étirap qilghanliqini neqil keltürüp, Uyghurlarning öz teqdirini özliri hel qilish hoquqining étirap qilinishining muhim shert ikenlikini otturigha qoyidu.

U yene, "eger merkiziy hökümetning siyasiy meslihet kéngesh yighinida milliy muxtariyet mesilisi muzakire qilinidiken , u chaghda beziler ezeldin telep qiliwatqan aliy muxtariyetke da'ir ochuq layihimizni otturigha qoyimiz" deydu.

Lékin, déng lichün buningdin anche xosh bolmaydu. U exmetjan bilen bolghan söhbet jeryanida uning idiyisini chüshinishke, uning addiy-sadda, kichik pé'il hem heqiqiy xelq rehberlirige xas xususiyetlerge ige ikenlikini shuningdek exmetjanni asan indekke keltürgili bolmaydighanliqini bilidu.

Rehberlerning bash qoshushi

Kitabning aptori ziya semidi ependi

Exmetjan qasimi déng lichün bilen körüshüp bolghandin kéyin, ittipaq merkiziy komitétide milliy armiye bash qomandani is'haq beg munonop we merkiziy komitétning asasliq ezaliridin rehimjan sabir haji, abdukérim abbasop we bashqilar jem bolup, weziyetni tehlil qilidu. Köpchilik birdek halda, hazirqi ichki-tashqi weziyet shara'itida , xitay kompartiyisining achmaqchi bolghan yighinigha qatnishish kérek bolghandimu, peqet öz shertlirini otturigha qoyush, xitay hökümitidin choqum aliy muxtariyet sheklide siyasiy hoquq telep qilish pikir birlikige kélidu.

Rehberlerning ortaqlishishi netijiside, axiri exmetjan qasimi, général is'haq beg munonop, abdukérim abbasop, delilqan sügürbayéw qatarliq töt rehberni bashlamchi qilghan wekiller ömikining béyjinggha bérishi qarar qilinidu.

Exmetjan qasimi bolsa, béyjingda otturigha qoymaqchi bolghan doklat we telep-pikirlirini mexsus teyyarlaydu.

Exmetjanning doklatida Uyghurlarning tarixi, medeniyiti shuningdek ötmüshte élip barghan musteqilliq küreshliri we Uyghur xelqining telep-pikirliri süpitide Uyghurlarning aliy muxtariyet sheklide jumhuriyetlik hoquqqa érishishi éniq otturigha qoyulidu. Sherqiy türkistan wekillirining xitay hökümitining yighinida aliy muxtariyet we öz teqdirini özliri belgilesh hoquqini telep qilmaqchi bolghanliqidin sowét ittipaqi terepmu xewerdar bolidu.

Axiri, ular sowét ittipaqi arqiliq seperge atlan'ghan bolsimu, emma "sirliq ayropilan hadisisi" bilen sherqiy türkistan hökümitining mezkur barliq wekilliri qaza qilidu.

Échilmighan sir

Ziya semidi özining igiligen uchurliri hemde toplighan tejribiliri arqiliq exmetjan qasimi qatarliq rehberlerning suyiqest bilen öltürülgenlikinining éhtimalliqining zor ikenlikini, chünki, ularning moskwa we béyjingning shertlirige könmigenlikini otturigha qoyidu. Uning xulase qilishiche, exmetjan qasimi öz millitining menpe'etlirini kapaletke ige qilish yolidin héchqachan yanmighan. U sowét ittipaqining sherqiy türkistanni xitayning terkibige shertsiz qoshush tekliplirini ret qilghan bolup, özi tallighan öz millitining heq-hoquqlirini kapaletke ige qilish meqsiti üchün qimmetlik hayatini teqdim qilghan.

Ziya semidi axirqi söz süpitide "exmetjan qasimi we uning sepdashlirining ayropilan hadisiside qaza qilishidin ibaret bu sirliq weqening heqiqiy mahiyitini peqet mexpiy arxiplar we delil-ispatlar arqiliqla achqili bolidighanliqini, emma bu sirlarning choqum xelq-alemge ashkara bolidighanliqini körsitidu.

Bashqa her xil uchurlargha qarighanda, exmetjan qasimi qatarliq rehberler ghuljidin mexpiy rewishte almutigha barghan . U jayda sowét ittipaqi terep bilen söhbetleshken. Kéyin , ular moskwagha élip bérilghan bolup, söhbetning témisi ularning béyjingdiki xitayning siyasiy kéngesh meslihet yighinida héchqandaq siyasiy hoquq shertlirini otturigha qoymasliq bolup, emma exmetjan buni ret qilghan iken.

Heqiqeten, kéyin béyjinggha barghan seypidin xitayning bu yighinida héchqandaq aptonomiye mesilisini otturigha qoymighan hemde xitay rehberlirining hemme tekliplirige shertsiz qoshulidighanliqini we ularning rehberlikini qobul qilidighanliqini élan qilghan.

Ziya semidining yézishiche, exmetjan qasimi qatarliqlar ghuljidin kétip 3 aydin kéyin ularning qaza qilganliq xewiri xelqqe uqturulghan bolsa, yene 4 aydin kéyin ularning jesetliri ghuljigha élip kélin'gen. Bu chaghda xitay azadliq armiyisi pütün ölkini toluq igilep bolghan. Milliy armiye özgertilip, ili hökümiti emeldin qaldurulup, ölkilik hökümet tesis qilin'ghan chagh idi. (Tügüdi) (ümidwar)