Uyghurshunasliq tetqiqatliridiki töhpikar - qazaqistanliq Uyghur tarixshunasi, doktor gégél is'haqop(1)
2006.08.21

Uyghurshunasliq ilmi omumiy türkshunasliq pénining bir qisimi süpitide 19-esirdin buyan dawamliship kelmekte. Emma, Uyghurshunasliqning menbesini éniqlighinimizda uni yenila 11-esirde ötken büyük Uyghur alimi mehmud qeshqerige baghlash mumkin. Mehmud qeshqeri türkshunasliqning atisi süpitide buningdin 1000 yil ilgirila türkiy qebililerning tilliri, medeniyiti heqqide qamus xaraktérliq eser "diwan-lughet türk" ni meydan'gha keltürgen idi.
Melumatlargha qarighanda, hazir dunya yüzide 40 artuq dölette Uyghurlarni tetqiq qilidighan alimlar bar. Bularning ichide Uyghur alimlirining meydan'gha chiqarghan emgekliri eng köp bolup, Uyghur éli we qazaqistandiki bir top Uyghur alimliri Uyghurshunasliq saheside körünerlik netijilerni yaratmaqta.
Uyghurshunasliq sahesidiki yéngi kitab- "Uyghurshunasliq tetqiqatliri"
Qazaqistanni öz ichige alghan sabiq sowét ittipaqida Uyghurshunasliq yuqiri derijide tereqqi qilghan bolup, her millettin terkip tapqan köpligen Uyghurshunaslar Uyghurlarning tili, medeniyiti, tarixi, étnografiyisi, sen'iti we bashqa saheleri boyiche tetqiqatlarni élip bérip, köpligen kitablar, maqalilarni yoruqluqqa chiqarghan idi.
Qazaqistan Uyghurshunasliq pénining muhim merkezliridin biri bolush bilen bu yerde nechche onlighan Uyghur alimliri ilmiy tetqiqatlar élip barghan hem barmaqta. Bularning ichide péshqedem Uyghurshunas, tarix penliri doktori gégél is'haqopning Uyghur tarixi we étnografiyisi sahesidiki tetqiqatliri wekil xaraktérliqtur.
Yéqinda almuta shehiridiki sulaymanop namidiki sherqshunasliq inistitutida mezkur inistitutning yuqiri derijilik ilmiy xadimi, tarix penliri doktori gégél mejit oghli is'haqopning 70 yashqa kirgenliki munasiwiti bilen xatirilesh pa'aliyiti ötküzülgen hemde alimning asasliq ilmiy maqalilirining bir qisimi toplinip, " Uyghurshunasliq tetqiqatliri " dégen namda kitab qilip neshir qilin'ghan.
Gégél mejit oghli kim?
Almutadiki " nash mir" neshiriyati teripidin rus tilida neshir qilin'ghan mezkur kitabning axirqi bétidiki tonushturushtin qarighanda, gégél mejit oghli is'haqop qazaqistanning almuta oblastiki talghar rayonida tughulghan bolup, 1957-yili qazaqistan dölet uniwérsitétini pütürgen hemde qazaqistan penler akadémiyisining sherqshunasliq bölümide ishligen. Kéyin u Uyghurshunasliq bölümide aspirant bolup, mexsus Uyghur tarixi we étnografiyisi üstide izden'gen. Gégél ependi ataqliq qazaq alimi, akadémik merghulanning yétekchilikide 19-esirdiki rus alimliri we ékispéditsiyichilirining sherqiy türkistan heqqide yazghan eserlirini toplap, uningdiki étnografiyilik we tarixiy uchurlar üstide sélishturma tetqiqat élip barghan.
U, 1992-yilidin 1995-yilighiche Uyghurshunasliq inistitutining mu'awin bashliqi bolup xizmet qilghan. Gégél is'haqop Uyghurshunasliq inistituti emeldin qaldurulup, sherqshunasliq inistituti qarmighidiki Uyghurshunasliq bölümige özgertilgendin buyan taki hazirghiche sherqshunasliq inistituda xizmet qilmaqta.

Gégél is'haqopning " 19-esirdiki rus sayahetchilirining sherqiy türkistan heqqidiki étnografiyilik tetqiqatliri", " Uyghurlarning qisqiche tarixi" namliq chong hejimlik kitabliri neshir qilinip, Uyghurshunaslarning zor diqqitini qozghighan idi. Uning ilmiy maqaliliri asasliqi rus, Uyghur tillirida biwasite neshir qilin'ghandin sirt yene in'gliz, xitay tillirigha terjime qilin'ghan idi.
Uning kitabidiki maqalilarning mezmunliri tarix we étnografiyini asas qilghan.
Gégél is'haqopning " Uyghurshunasliq tetqiqatliri" namliq kitabi tarix we étnografiyidin ibaret ikki qisimgha bölün'gen bolup, tarix qisimi uning qedimki we ottura esir Uyghur döletliridin qangqil döliti, orxun Uyghur qaghanliqi, qaraxanilar sulalisi we chaghatay ewladlirining xanliqlirining siyasiy, ijtima'iy-medeniyet tarixigha a'it ilmiy maqaliliridin terkip tapqandin sirt yene alte parche maqale ili wadisidiki Uyghurlarning ehwali jümlidin 19-esirning 60-yilliridiki ili Uyghurlirining qozghilangliri hemde Uyghurlarning yette sugha köchüshi qatarliq weqelerge béghishlan'ghan.
Gégél is'haqop xuddi sabiq sowét ittipaqida yashighan Uyghur alimliridin ershidin hidayetop, malik kibirop, dawut issiyéw qatarliqlargha oxshashla 19-esirdiki ili we yette su Uyghurlirining tarixini tetqiq qilishqa köngül bölgen bolup, tarixshunasliq hayatining melum qisimini mezkur témigha atighan.
Gégél is'haqop maqalilirigha pikir yazghan qazaqistan Uyghur tarixshunasi ablet kamalopning körsitishiche, gégél is'haqop özining tarix tetqiqatchiliq pa'aliyetliride 19-esirde sherqiy türkistan'gha kelgen rus sayahetchiliridin robrowskiy, péwsop, prjiwalskiy, grum-girjimaylo hemde bashqilarning shuningdek yene qazaq alimi choqan welixanopning Uyghurlar heqqide yézip qaldurghan kitabliridiki étnografiyilik we tarixiy bayanlarni retlesh, toplash hem hazirqi zaman Uyghur étnografiyisi bilen sélishturup tetqiq qilishni muhim téma qilghan bolup, uning bu sahediki tetqiqatliri sabiq sowét ittipaqidila emes belki, dunya yüzide yigane hésablinidu.
Gégél is'haqop rus sayahetchi alimlirining eserliridiki étnografiyilik uchurlar arqiliq Uyghurlarning 19-esir ijtima'iy-iqtisadiy we medeniy hayatining qiyapitini yorutushqa tirishqan bolup, uning tetqiqatliridin biz 19-esirdiki qeshqer, yerkend, xoten, aqsu, turpan, lopnor qatarliq jaylardiki Uyghurlarning turmush örp-adetliridin, toy-tökünliri we ölüm-yétim uzutush adetliri, kiyim –kéchekliri, yémek-ichmekliri we bashqilar heqqide etrapliq melumatqa ige bolimiz.
Uning qarishiche, rus alimliri Uyghurlarning tarixi we medeniyitige yuqiri baha bergen
Alimning xulase qilishiche, sherqiy türkistanni tekshürgen rus sayetchiliri Uyghurlargha yuqiri baha bergen bolup, ular eyni waqitta qeshqeriyidiki Uyghur jemiyitide er-ayallarning barawerlik derijisining qoshna ottura asiyagha qarighanda yuqiri ikenliki, Uyghurlarning turmush adetlirining ilgharliqini, Uyghurlarning xitay –menching ishghaliyetchilirining qattiq zulmigha uchrighanliqi, lékin Uyghurlarning emgekchan, tirishchan, qol hünerwenlikke mahir, aq köngül xelq ikenliki mu'eyyenleshtürgen bolup, hetta qazaq alimi choqan welixanop, Uyghurlarning öz musteqil dölitige ige bolghan bolsa, bashqa ottura asiya xelqliri ichige eng téz tereqqi qilish we ularning bashlamchiliq rolini oynash mumkinchilikige ige ikenlikini otturigha qoyghan idi.
Mutexessislerning bahasidin qarighanda, gégél is'haqopning ilmiy sewiyisi yuqiri bolup, eserlirini qattiq ilmiy ölchem bilen yézishqan tirishqan, her xil menbelerdin paydilinish we ularni analiz qilishqa ehmiyet bergen. Shuning üchün uning bir qisim eserliri köpligen alimlarning Uyghur tarixi tetqiqatida choqum paydilinidighan menbelerge aylan'ghan iken. (Ümidwar)
Munasiwetlik maqalilar
- "Qarajüldiki jeng" namliq eser neshirge bérildi (2)
- "Qarajüldiki jeng" namliq eser neshirge bérildi (1)
- "Mexmut qeshqiri" namliq tarixi roman türkchige terjime qilindi(2)
- "Mexmut qeshqiri" namliq tarixi roman türkchige terjime qilindi(1)
- Ulugh edip yüsüp xas hajipning qutadghubilik namliq esiri türkiyide qayta neshr qilindi
- Tarixshunas, alim bay mirza héyt ependi Uyghurlar heqqide toxtaldi
- Dru Gladney Toronto uniwérsitida Uyghurlar mesilisi boyiche doklat berdi
- Tarixchi merhum sabit abduraxmanning "Uyghurname" qamusi neshrdin chiqti