Ziya semidi –yillar siri (1)

Özining pütün ijadiy pa'aliyitining mutleq köp qisimini Uyghurlarning 19 - we 20 - esirlerdiki milliy azadliq küreshlirini eks ettürüshke béghishlighan, 20-esir Uyghur edebiyatining aldinqi qatardiki namayendiliridin shuningdek Uyghur tarixiy romanchiliqining asasini salghuchiliridin biri dep étirap qilin'ghan ataqliq yazghuchi ziya semidi, özining mezkur témidiki tunji yirik esiri yeni 19-esirning aldinqi yérimida ili wadisida menching basquchlirigha qarshi küreshke atlinip, düshmen'ge téz pükmey hayatidin ayrilghan batur Uyghur qizi mayimxanni asasiy qehriman qilghan tarixiy romani "mayimxan" ni 1965-yili yoruqluqqa chiqirish bilen Uyghur tarixi romanchiliqining muqeddimisini achti .

"Yillar siri" ning muqawisi

U arqidinla yene Uyghur xelqining 20-esirning 30-yillirida élip barghan daghdughiliq azadliq küreshlirini eks ettürüshke tutush qilip, "yillar siri" namliq töt tomluq romanining birinchi kitabini 1967-yili, ikkinchi kitabini 1971-yili neshr qilduridu. U yézishni dawamlashturup romanning üchinchi we tötinchi kitablirini 1989-yili qazaqistan "yazghuchi" neshriyati teripidin neshr qildurushqa muweppeq boldi.

"Yillar siri" da xatirilen'gen tarixi weqeler

Yazghuchi "yillar siri" ning 1-we 2-kitablirida xoja niyaz hajim bashchiliqidiki qumul xelqining qozghilingi, bu qozghilang otlirining tézdin kéngiyip, sherqiy türkistanning hemmila jaylirigha tutushup, jin shurén hökümitining aghdurulghanliqi bayan qilinidu.

Bu kitablarda xoja niyaz hajim asasiy qehriman süpitide teswirlinish bilen uning mijez xulqidiki ijabiylikler we qarmu-qarshi ziddiyetlik terepler échip bérilish bilen birge yene uning etrapidiki shexslerning Uyghurlarning istiqbaligha munasiwetlik siyasiy köz qarashliri shuningdek eyni waqittiki sherqiy türkistanning siyasiy sehnisidiki shéng shisey, ma jungying, xoja niyaz hajim we sabit damollam qatarliq kishilerning öz'ara küreshliri we ularning meqset-nishanliri etrapliq bayan qilinidu.

Bash qehriman pazilning rohi

Eserdiki bash qehriman pazil bashtin axiri dégüdek xoja niyaz hajimning yénida yürüdighan, uning siyasiy közqarashlirigha tesir körsitidighan shexs bolup, pazil ana wetinining azadliq yollirini izdigüchi yash milletperwerlerning simwoli süpitide gewdilendürilidu.

Ziya semidining qelimi astidiki pazil 30-yillar Uyghur siyasiy muhitini yaxshi chüshen'gen belki, milletni heqiqi azadliq yoligha bashlash iqtidarigha ige, eyni waqittiki ichki weziyet hemde xelq'ara muhitni etrapliq tetqiq qilghan yuqiri siyasiy tepekkürge ige yash wetenperwer bolup, u düshmenler teripidin halak qilin'ghandin kéyin, xoja niyaz hajim her xil ademlerning qaymuqturishigha uchraydu. Hetta qeshqerde zor abroygha ige yeni sherqiy türkistan islam jumhuriyitini berpa qilip, 30-yillar Uyghur teqdirini ongshap qélishqa yol achqan, yuqiri siyasiy tepekkur we exlaq peziletke ige sabit damollam bilenmu til tapalmaydu.

Inqilablar néme üchün meghlup boldi?

Ziya semidi xoja niyaz hajimning bu xil xataliqini Uyghurlarning 30-yillardiki azadliq küreshlirining meghlubiyiti bilen baghlap chüshendürüsh bilen birge, yene her bir qehrimanning özige chüshlük artuqchiliqi we ajizliqliri bolidighanliqini eskertidu.

Ziya semidi "yillar siri" ning mezkur ikki kitabida omumlashturup, xoja niyaz hajim qozghighan küreshning meghlubiyitide eyni waqittiki tashqi küch sowétler ittipaqining hel qilghuch rol oynighanliqini epchillik bilen yorutush bilen birge, asasiy sewebni yenila Uyghurlarning nadanliqi, ittipaqsizliqi, inqilabni toghra nishan'gha bashlaydighan we yétekleydighan birlikke kelgen, yeni hemme qozghilangchilar birdek boy sun'ghan siyasiy partiye we teshkilatning bolmighanliqi bilen munasiwetlik ikenliki bilen baghlaydu.

Eserde yene Uyghurlar ichidin chiqqan satqin-xa'inlar we shéng shiseyning ikki yüzlimichilikliri, shéng shiseyning aldamchiliqigha ishen'gen nadanliqlarning Uyghurlar üchün paji'e élip kelgenliki yorutulidu.Uning qarishiche؛ xa'in-satqinlar milletning azadliq küreshliride pikir ixtilaplirini tughdurghuchi, arini buzghuchilardur.

Kimler jawabkar yaki kimler eyiblik ?- bu peqet yillar siridur

"Yillar siri" romanining üchinchi kitabi ikki qisimdin terkib tapqan bolup, birinchi qisim 8 baptin, ikkinchi qisimi 10 baptin tüzülgen.

Eserning birinchi qismida 1934-yili shéng shisey sowét ittipaqining yardimi bilen ölkide öz hakimiyitini tikilgendin kéyin élip barghan bir qatar siyasiy tedbirliri, uning ishpiyonluq apparatlirini qurup, bu xil rezil wasitiler bilen qozghilangchilarni parchilighanliqi, "alte büyük siyaset" dégendek yalghan sho'arlar bilen jasusluq wasitilirini birleshtürüp, her millet xelqi jümlidin rehbiriy shexsler we ilghar ziyaliylarni nazaret qilghanliqi heqqide toxtilidu.

Ziya semidi bu heqte mundaq dep yazghan: "démek üch yildin artuq dawam qilghan qanliq toqunushlar, shiddetlik jenglerde minglighan, onminglighan Uyghur perzentlirining tökülgen mesum qanliri we omumen sherqiy türkistan xelqining béshigha chüshken xanu-weyranchiliq héch bir netijisiz xulasisizla yoqqa chiqamdu? bu kebi dewr telipi, wijdan telipi bolghan so'algha kimler jawab bérishke tégishlik? kimler jawabkar yaki kimler eyiblik? belkim bar bu halet –shara'it, jeryan we yillar siridur"

Tepekkurler ebidi dawamlishidu

Ziya semidi weqelerni ene shundaq xulasilash bilen birge eserning bash qehrimani yeni ziya semidining özining esli tipi bolghan zamanning tepekkürlirini dawamlashturidu.

Eserdiki barliq inqilabning shahiti hésablan'ghan zaman xoja niyaz hajimning shéng shisey bilen kélishim tüzüp, atalmish "yéngi hökümet" ke mu'awin re'is bolghanliqigha nisbeten gumaniy köz bilen qarap, shéng shiseyning Uyghur xelqighe bergen wedilirige héch ishenmeydu eksiche buni bir yéngi quwluq –shumluq we paji'ening bashlinishi dep perez qilidu.

Ziya semidi zamanning qozghilang meghlubiyiti heqqidiki tehliliri toghrisida mundaq dep yazidu: "bizni mushu kün'ge qoyghan asasiy illet-bizge yépishiwalghan nadanliq we chirik xurapat ! mushu qoshmu-qosh qalaqliq tüpeyli biz ronaq tapmay kéliwatimiz, mushu halitimizdin paydilan'ghan chet`el mustemlikichiliri yeni bizge esirler boyi eng rezil we mekkar düshminimiz gomindang qaraqchiliridin köre, eshu nadanlighimiz, qalaqliqimiz téximu xeterlikrektur." (Ümidwar)