“Asiya jem'iyiti” ning Uyghurlar heqqidiki töt so'ali

Muxbirimiz eziz
2018.10.30

Nyuyork shehiridiki “Asiya jem'iyiti” ning torida mezkur jem'iyet xadimi mat shyawénza imzasida 29-öktebir küni élan qilin'ghan maqalida Uyghurlar diyarining hazirqi ehwali heqqide töt chong so'al otturigha qoyuldi. Aptor bu heqtiki so'allargha tepsiliy jawab bérish bilen birge bu halni “Dunyadiki eng qebih insan heqliri depsendichiliki” dep ataydu.

Aptor maqaliside Uyghurlar diyaridiki bir milyon kishining lagérlargha qamilishi hemde ghayet zor nazaret sistémisining berpa bolushini chöridigen halda xitay hökümitining ötken ikki yilidin buyanqi Uyghurlargha qaratqan siyasetliride ghayet zor özgirishlerning otturigha chiqqanliqini tekitleydu. Shuningdek aldi bilen “Xitay néme üchün Uyghurlarni basturushni tézleshtüridu?” dep so'al qoyidu. Aptorning qarishiche, xitay hökümiti 1950-yillarda xitaylar nopusi héchqanche nisbetni igilimeydighan Uyghur diyarida hazir alliqachan 40 pirsentke yetken. Shundaqla xitay hökümiti siyasiy, iqtisad we herbiy jehetlerde mutleq hökümranliqni ornitip bolghandin kéyin, bu xil assimilyatsiye siyasiti chén chu'en'goning qomandanliqida birdinla téz orunlinishqa bashlighan. Buning bilen bir milyondin artuq Uyghur xitayche öginishke mejburliniwatqan lagérlar otturigha chiqqan.

Aptorning ikkinchi so'ali lagérlarning shara'iti we mehbuslarning qandaq qiynaqlargha duch kélidighanliqi heqqide bolghan. U bu heqte alaqidar shahitlar we uchurlarni neqil keltürüsh arqiliq “Lagérlar mekteplerge oxshash ders ötülidighan, herbiyche shekilde bashqurulidighan, türmige oxshash nazaret qilinidighan jay” dep xulase chiqiridu.

Aptor üchinchi so'al teriqiside Uyghurlarning nöwettiki hayatida qandaq özgirishlerning barliqqa kelgenliki heqqide toxtalghan. Uningda lagér sirtidiki Uyghurlarning mutleq nazaret astida ikenliki, ularning téléfonliri yaki öyliride shu kishini 24 sa'et paylaydighan “Jasus” luq wasitilirining teyyar ikenliki, héchkimningmu qéchip kétish imkaniyiti yoqluqi, hemmila kishining dekke-dükke ichide kün ötküzüwatqanliqi bayan qilinidu. 

Axirida aptor xitay hökümitining axirqi nishanining néme ikenliki heqqide toxtilip: “Xitay bolmighan milletlerni xitaylargha oxshash qiliwétish” dep xulase chiqarghan, shuningdek yene nöwettiki weziyette hökümetning Uyghurlarni türlük ishlargha mejburlishining téximu zor muqimsizliqqa seweb bolidighanliqini, xitay hökümitining bolsa bu xil muqimsizliqni bahane qilip téximu qattiq bolghan bixeterlik tedbirini yolgha qoyidighanliqini bayan qilghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.