Тәклимакан чөли хитай үчүн мөҗизилик җайға айланмақта

Хитай даирилири илгири тәклимакан чөли астида ғайәт зор миқдарда нефит записи байқиғанлиқини җакарлиған болса, бүгүнки күндә бу қумлуқниң астида йәнә су амбири сақланғанлиқини илгири сүрмәктә.

Хитайчә “тәңритағ тори” ниң 29-ноябир чиқарған хәвиридә мундақ дейилгән: “тәклимакан чөли хитайдики әң чоң қумлуқ, дуняда болса иккинчи чоң қумлуқ. Униң көлими 337 миң кивадрат километир келиду, йиллиқ һөл-йеғин миқдари 50 миллиметирға бармайду, әмма һорлиниш миқдари 2500 миллий метирдин ешип кетиду. Шуңа у “һалакәт деңизи” дәп аталған. Һалбуки, әң йеңи тәтқиқатлардин мәлум болушичә, тәклимакан қумлуқиниң асти әмәлийәттә су амбиридин ибарәт”.

Мутәхәссисләрниң илгири сүрүшичә, тарим ойманлиқиға җайлашқан тәклимакан чөлиниң әтрапи тәңритағ, қурумтағ вә алтунтағ тизмилири билән қоршалған болуп, пәсилләрниң өзгириши, температуриниң өрлиши, тағ чоққисидики музларниң ериши билән бир қисим сулар қумлуққа еқип кирип, әгри-бүгри ақидиған тарим дәрясиға охшаш дәряларни шәкилләндүргән һәмдә әтраптики бостанлиқларни пәйда қилған. Бир қисим сулар болса қумлуққа сиңип кирип йәр асти сулирини толуқлиған. Гәрчә тәклимакан қумлуқиниң һөл-йеғин миқдари төвән болсиму, һәр қетим яғқан ямғур яки кәлгән суларниң роли чоң болуп, қурғақ иқлим өсүмлүклири вә һайванларни һаятлиқ сүйи билән тәминлигән. Әсирләрдин буян тәклимакан чөлигә сиңип киргән қар-муз сулири топлинип, сақлинип, әң ахири наһайити мол су асти амбирини шәкилләндүргән. Әгәр униңдин мувапиқ пайдиланған тәқдирдә, пүткүл тәклимакан қумлуқиниң екологийәлик муһитини түптин яхшилаш мумкин икән.

Әмма хитай һөкүмити 1950-йиллардин башлап биңтүәнләрни орунлаштуруп тәклимакан чөли әтрапини бузғунчилиққа учратқан болуп, “полат тавлаш һәрикити” вә биңтүәнниң зор көләмдә боз йәр ечиши түпәйлидин, тәбиий орманлиқлар қуруп, тарим дәрясиниң аяғ еқинини қум басқан. Зор миқдардики тоғрақлиқлар қуруп кәткән. Пәқәт йеқинқи 30 йил мабәйнидә хитай даирилири қумлуқни тизгинләшкә көңүл бөлгән вә йеқиндин буян йешиллиқ бәрпа қилиш, қумлуқни тизгинләшни һәссиләп күчәйтип, 3046 километир узунлуқтики “қумлуқ екологийәсини қоғдаш бәлбеғи” бәрпа қилған. Биңтүәнниң җәнубта кеңийиши, төмүр йолларниң ясилиши, хитай көчмәнлириниң көпийиши, ақсу, қәшқәр вә хотәндә биңтүән шәһәрлириниң кеңийиши билән тәңла, тәклимакан қумлуқини тизгинләшниң мас қәдәмдә елип берилғанлиқи мәлум. Бу һәқтә тәтқиқатчилардин адриян зенз хитай һөкүмитиниң әмәлийәттә җәнубта  хитай көчмәнлирини көпәйтиш, санаәт шәһәрлирини тәрәққий қилдуруш, уйғурларни бастуруш һәрикитиниң шәклини йеңилаш үчүн җайларда зор көләмлик қурулуш елип бериш вә  кичик типтики завутларни қуруш үчүн һәрикәт қиливатқанлиқини илгири сүргәниди.  Уйғур көзәткүчилиридин илшат һәсән болса хитайниң тәклимаканни  көкәртиш һәрикитиниң әмәлийәттә бу районға техиму зор сандики хитай аһалилирини йәрләштүрүшни нишан қилғанлиқини билдүргәниди.