Хитайниң тоңлатқу арқилиқ җасуслуқ қилиши дуняни һәйран қалдурди

Әнглийәдә нәшр қилинидиған әң чоң гезитләрдин “телеграф” гезитиниң 23-январдики хәвиридә ейтилишичә, хитайниң әнглийәдики милйонлиған аилиләргә қарита микро шәкиллик өзәк (microchip) арқилиқ җасуслуқ қиливатқанлиқи һәр саһәни бәкму һәйран қалдурған. Хәвәрдә ейтилишиичә, хитайда ишләпчиқирилған аптомобил, тоңлатқу, лампучка қатарлиқларға орнитилған микро өзәкләр бу хил җасуслуқ паалийәтлири үчүн “қорал” қилинған.

Мәзкур җасуслуқ қилмиши әнглийәниң дөләт бихәтәрликигә еғир тәһдит пәйда қилидиғанлиқи үчүн “троян ети” шәклидики бу хил васитә һәққидә әнглийә һөкүмитигә мәхсус доклат йолланған. Доклатта көрситилишичә, хитай G5 технологийәсиниң ярдимидә бу хил аилә електр үскүнилиридики өзәкләр арқилиқ шу аилиләрдин топланған учурларни хитайға йөткәп кәткән һәмдә мушу арқилиқ истихбарат нишанлириниң, җүмлидин шәхсләр вә гуруппиларниң иш-паалийәтлирини назарәт қилған.

Доклатта көрситилишичә, бу хил җасуслуқ қилмишиниң хәтири хитайда ишләнгән “хуавей” телефонлиридинму еғир болуп, бу һал өткән мәзгилләрдә изчил диққәттин сақит болуп кәлгән. Доклатни тәйярлаш гурупписиниң мәсули, пешқәдәм дипломат чарлес партон (Charles Parton) бу һәқтә сөз қилип, “биз техичә бу хәтәрдин ойғанмидуқ. Хитай мушундақ қиливәрсә улар тезла чәтәл мәмликәтлирини өзлиригә қарам қиливалиду” дегән.

Январ ейиниң башлири баш вәзир мәһкимисидики бир аптомобилни ремонт үчүн чувуғанда мушу хилдики өзәк байқалған һәмдә тезла буниң баш вәзир мәһкимисидики һәр бир һәрикәтни назарәт қилиш қорали болуп кәлгәнлики паш қилинған. Әмма доклатта һәммидинму хәтәрлик болған ишниң дәл “хитай көчмә телефони” қатарлиқ үч чоң ширкәтниң мушу хил үскүниләр базиридики мәһсулатниң 54 пирсәнтини ишләпчиқиридиғанлиқи болған. Хитайдики мунасивәтлик қанунлар бойичә, хитайдики барлиқ ширкәтләрниң һөкүмәт тәләп қилған һәрқандақ санлиқ мәлуматни тәмин етиш мәҗбурийити болғанлиқтин хитай һөкүмити бу ширкәтләр арқилиқ ашу учурларға халиған вақитта игә болалайдикән.

Доклатта көрситилишичә, ашу үч чоң хитай ширкити мулазимәт билән тәминләйдиған үскүниләрдин компютер саһәсидики Dell, Lenovo, HP, Intel қатарлиқлар, аптомобил саһәсидин Tesla қатарлиқлар бар икән. Доклатта мушу әһваллар һәққидики көплигән санлиқ мәлуматлар көрситилиш билән биргә “әркин вә очуқ җәмийәт болған ғәрб дуняси хитайда ишләпчиқирилған бу хилдики үскүниләрни мәни қилиши, шуниңдәк хитай һәққидики уйқусидин ойғиниши лазим” дәп хуласә чиқирилған.