Уйғурлар учраватқан зулумда йел университетниң мәсулийити барлиқи муназирә қозғиди

Мухбиримиз әзиз
2020-02-11

Уйғурлар дияридики зор тутқунниң мәйли диндар болсун, яки партийә әзаси болсун һечқандақ уйғурни аяп қоймайватқанлиқи һәққидә көплигән мәлуматлар оттуриға чиқиватқанда хитай һөкүмитиниң бу җәрянда юғури пән-техникидин қандақ пайдилиниватқанлиқи йәнә бир қетим кишиләрниң диққитини қозғимақта.

Америкадики әң даңлиқ алий мәктәпләрниң бири болған йел университетиниң «сиясәт» гезитидә 10-январ күни елан қилинған зор һәҗимлик мақалида мушу мәсилә тәпсилий баян қилиниду.

Мақалида көрситилишичә, мәзкур университетиниң профессори кеннес кид буниңдин бирнәччә йил илгири хитайдин кәлгән ли сәйшя исимлик бир хитайни өзиниң йел университетидики тәҗрибиханисида ишләткән. Мәлум болушичә, бу хитай әмәлийәттә хитай җамаәт хәвпсизлики министирлиқиниң дохтури болуп, мәзкур тәҗрибиханида ген әвришикисини пәрқләндүрүш техникисини өгәнгәндин кейин буни хитайға елип кәткән, аридин узун өтмәй хитай һөкүмити бу техникиларниң ярдими билән уйғурларни башқа милләтләрдин пәрқләндүрүш машинилирини ясап чиққан.

Хитай һөкүмити 2014-йилидин башлап «омуми хәлқ һәқсиз саламәтлик тәкшүрүш» намида барлиқ уйғурларни дохтурханида тәкшүрүп, уларниң қан әвришкиси, ген әвришкиси, аваз әвришкиси дегәндәк барлиқ биологийәлик әвришкилирини топлиған. Хитайниң җ х министирлиқиму көп қетим ашкара доклат елан қилип, өзлириниң кишиләрни ген типи бойичә пәрқләндүрәләйдиған усулларни тепип чиққанлиқини билдүргән. Әмдиликтә болса хитай һөкүмити дәл йел университети тәтқиқ қилип чиққан юғури пән-техника нәтиҗисидин пайдилинип, уйғурларни зор көләмдә тутқун қилиш вә контрол қилишни давам қилмақта икән.

Мақалида көрситилишичә, профессор кид бу һәқтә соралған соалларға қош бислиқ қилип: «бу техникиниң хитайда қандақ мәқсәтләр үчүн қоллинишидин мениң хәвирим йоқ икән, йәнә келип бу хил тәҗрибигә қатнашқан уйғурларниң иҗазитини елиш-хитай һөкүмитиниң мәҗбурийити» дәп турувалған. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати хитай ишлири бөлүминиң мудири софий ричардсон буни тәнқидләп «бу саһәдә тәтқиқат билән шуғуллиниватқан профессор кид вә башқа кишиләр һазир сақчи дөлитиниң немиләрни қиливатқанлиқини биләлмигүдәк һалда әмәс» дегән.

Йел университетида оқуватқан уйғур оқуғучилардин адил илһам өзиниң өткән йилила бу хәвәрләрни аңлиғанлиқини ейтиду. У шу чағда нутуқ сөзләшкә кәлгән болуп, бу хил һәмкарлиқниң бәкму хәтәрлик икәнликини өз нутқида тәкитлигән һәмдә «хитай һөкүмити бу техникиларни қирғинчилиққа қоллиниду» дәп көрсәткән. Шу қатарда көплигән ахбарат васитилириниң бу һәқтики обзор мақалилири елан қилинған болсиму һазирға қәдәр йел университети рәһбәрлики буниңға қарита рәсмий йосунда инкас билдүрмигән. Профессор кидму та һазирға қәдәр өзи тәтқиқ қилип чиққан бу усулларниң хитайдики сақчи дөлитиниң зулумлириға қандақ янтаяқ болғанлиқи һәққидә кәчүрүм сорайдиғанлиқиниму билдүрмигән.

Мақалиниң ахирида софи ричардсон илим-пәнниң бөшүклиридин болған йел университетиға охшаш җайларниң бу хил қилмишлирини «зулумға шерик болғанлиқ» дәп әйиблисә, адил илһам сиясий рәһбәрләрни, болупму ислам әллириниң даһийлирини «шунчә баяшат мәмликәтни идарә қилип турупму хитайдин қорқуп яшимақта» дәйду.