Иқтисадий мөҗизидин алвунғичә: хитай иқтисади америкадин ешип кетәмду?

Йеқинқи мәзгилләрдә хитай тоғрисида көп тәкрарлиниватқан ибариләрниң бири “йеңидин баш көтүриватқан иқтисадий қудрәт саһиби” дегән мәзмундики тәрипләш болғанлиқи мәлум. Бу болса хитай һөкүмитиниң йиллардин буян ағзидин чүшүрмигән “шәрқ көтүрүливатиду, ғәрп чөкүватиду” дегән баянлириға вастилик һалда яндишип, ташқий дунядикиләргә “хитай растинла зор дәриҗидә қудрәт тепиватқан охшайду” дегән тәсирни берип кәлгән икән. Болупму хитай һөкүмитиниң 2035-йилиға барғанда “заманиви сотсиялизим дөлити болуш”, хитай дөлити қурулғанлиқиниң йүз йиллиқ хатириси болған 2049-йилиға барғанда хитайниң миллий ишләпчиқириш омумий қиммити (GDP) ни америкадин ашуриветиш һәққидики чуқанлири бир қисим кишиләрниң мәптунлуқиға сәвәб болған икән.

28-Декабир күни оксифорд университетиниң профессори, мәшһур иқтисадшунас җорҗ магнус әпәнди “муһапизәтчи” гезитидә елан қилған бу һәқтики мақалисидә, хитай иқтисадиниң кәлгүси мәнзириси мөҗизә шәклидә әмәс, бәлки чөлдики алвун шәклидә оттуриға чиқидиғанлиқини көп тәрәплимә нуқтилардин тәпсилий шәрһийлигән.

Апторниң қаришичә, өткән 30 йил мабәйнидә хитайниң миллий ишләпчиқириш омумий қиммити растинла америка иқтисадиниң ешиш сүритидин тез болған сүрәттә ешип маңған. Әмма өткән бирнәччә йилдин башлап хитайниң бу җәһәттики ешиш сүрити америка иқтисадиниң йеримиғиму йәтмәс сәвийигә чүшүп қалған. Нәтиҗидә хитайниң фонтан кәби өрләватқан иқтисади фонтанниң тохташ сәвийисигә охшишип қалған. Йәнә келип германийә, совет иттипақи вә японийә 1930-йиллардин башлап өзлириниң иқтисадта америкадин ешип кетидиғанлиқини давраң қилип кәлгән болсиму, әмма уларниң һечқайсиси бу давраңни әмәлгә ашуралмиған. Әмдиликтә болса хитай һөкүмити бу кона муқамни қайтидин тәкрарлимақта икән. Йәнә бир яқтин хитайниң мәбләғ селиш нисбити әйни вақиттики японийә вә совет иттипақиниңкидин юқури болсиму, әмма капитал йетишмәслик түпәйлидин қәрз мулазимитидә еғир киризисқа дуч кәлмәктә икән.

Аптор бу җәһәттә тилға алған сәвәбләр қатарида хитайниң вирус сәвәбидин дуня билән болған иқтисадий алақисиниң тосқунлуққа учриши, хитай иқтисадиниң ғайәт зор қисмини тәшкил қилидиған өй-мүлүк мәблиғиниң тәтүр айлиниши, хитайниң иқтисадий қурулмисидики ишләпчиқириш билән истемалниң тәңпуңсизлиқи қатарлиқларму хитай һөкүмитиниң “оттураһал кирим сәвийиси” тоғрисидики шоарлирини лиңшитип қойған. Нәтиҗидә ши җинпиң йеқинқи мәзгилләрдә кирим пәрқи вә районлар ара тәңпуңсизлиқни түгитиш үчүн һәдисила “ортақ гүллиниш” һәққидики сөзләрни көпрәк қилидиған болуп қалған. Һалбуки, иқтисадниң гүллиниши үчүн зөрүр болған иҗтимаий муһит нөвәттә ши җинпиңниң әркинликни боғуш, идеологийәни контрол қилиш вә һакиммутләқлиқни кеңәйтиш урунушлириниң қурбаниға айлинип кетиватқанда, хитай иқтисадиниң “гүллиниши” әмди пәқәт чөлдики алвундин башқа нәрсә әмәс икән.