Канада һөкүмитиниң он миң уйғурни орунлаштурушиниң тунҗи қәдими мувәппәқийәтлик бесилди

Самир зубәри (Sameer Zuberi) қатарлиқ канада парламент әзалириниң америка пайтәхти вашингтонниң әтрапидики уйғурлар билән көрүшүш паалийитидин көрүнүш. 2023-Йили 18-июл, фәйрфәкс.

Канададики “уйғур һәқлирини һимайә қилиш қурулуши” ниң иҗраийә директори мәмәт тохти әпәндиниң 5-декабир радийомизға билдүрүшичә, канада һөкүмитиниң он миң мусапир уйғурни йәрләштүрүш пирограммиси (M62)ниң тунҗи бәһриләнгүчиси 5-декабир канадаға йетип кәлгән. 10 Миң уйғурниң тунҗиси сүпитидә шәрқий җәнуби асиядин йетип кәлгән бу уйғур қизни, мәмәт тохти әпәнди билән тәң канада парламент әзаси самир зубәри (Sameer Zuberi) қатарлиқлар күтүвалған.

Мәмәт тохти: “қериндишимизниң чирайида күлкә, әмма көзлиридә лиқ яш иди”

Мәмәт тохти әпәндиниң чүшәндүрүшичә, бу уйғур қизи шәрқий җәнуби асияда балилар маарипи бойичә докторлуқ оқушини тамамлап, унванини елиш пәйтидә канадаға елип келингән. Канада һөкүмити 3 ай ичидә униңға канадаға мәңгүлүк туруш һоқуқи билән саяһәт паспортини ишләп бәргән. Нөвәттә канада көчмәнләр идариси бу қизни онтарио вилайитигә орунлаштурмақчи икән.

Канада һөкүмити бу уйғур қизниң бихәтәрлики вә уни вәтинидики ата-анисиниң бихәтәрликини көздә тутуп, униң нам шәрипи вә тәпсилий учурлирини вақтинчә ашкарилимаслиқни қарар қилған. Шу сәвәбтин бу қизниң өзини зиярәт қилиш мумкин болмисиму, мәмәт тохти әпәнди бәзи учурларни берип, бу қизниң саламәт икәнлики билдүрди. Мәмәт тохти әпәнди: “қериндишимизни күтүвалғинимизда, униң чирайида күлгә болсиму, һаяҗандин көзлиридә лиқ яш иди” деди.

Канада һөкүмити көчмәнләр идариси бу уйғур қизниң йол хираҗәт вә башқа чиқимлирини көтүрүп, вақтинчә ятаққа орунлаштурған һәмдә пат арида униң өй, турмуш чиқимлири, хизмәт ишлирини тәлтөкүс орунлаштуруп, хатирҗәм қилиш үчүн хизмәт қилмақта икән.

7 Йиллиқ тиришчанлиқниң тунҗи ғәлибиси

Канада парламентидики һәр қайси партийәләр бирдәк юқири авазда мақуллиған (M62) уйғур көчмәнләрни йәрләштүрүш қануни - канаданиң һакимийәт бешидики либераллар партийәсидин болған палата әзаси самир зубәри тәрипидин тонуштурулған қанун лайиһәси болуп, дуняниң һәр қайси җайлирида бихәтәрлики тәһдит астида туруватқан вә мунасивәтлик шәртләргә уйғун келидиған он миң уйғурни йәрләштүрүшни мәқсәт қилған.

Канада парламентиниң толуқ аваз бериши билән 2024-йил 1-феврал күни қобул қилған қарариға асасән, 10 миң уйғур мусапирниң канадаға келишигә мунасивәтлик хизмәтләрниң конкрет қәдәм-басқучлири, йәни бу зор пиланға мунасивәтлик расхот, конкрет пиланлар музакирә қилинғаниди. Нөвәттә канада көчмәнләр, мусапирлар вә вәтәндашлиқ министирлиқи қатарлиқ органлардин тәшкилләнгән мәхсус гуруппа хадимлири, 10 миң уйғур мусапирни канадаға қобул қилиш, орунлаштуруш ишлирини конкрет қәдәм басқучлар вә еһтиятчанлиқ билән елип бармақта икән.

Мәмәт тохти әпәнди канадаға йетип кәлгән бу қизниң орунлаштурулуши һәққидә тохтилип: “бу, 2017-йилидин башланған 10 миң уйғур мусапирни канадаға елип келиш пиланиниң чүш әмәс, бир реаллиқ икәнликидин дерәк бериду” деди.

Мәмәт тохти әпәнди йәнә канада һөкүмитиниң 10 миң мусапир уйғурни йәрләштүрүш пирограммиси (M62) йүрүшүватқан бир вақитта, буниңға тизимлитишниң йәнила давам қиливатқанлиқини әскәртти. Шундақла, шәртләргә уйғун келидиған, болупму тәһдит вә қийинчилиқта қалған уйғурларниң өзлири билән алақилишишни үмид қилидиғанлиқини билдүрди.

Канаданиң көчмәнләр санини чәкләш пилани 10 уйғурға тәсир көрситәмду?

Канада һөкүмити бу йил 10-айниң 24-күни, йеңи көчмәнләрниң санини контрол қилип, 21 пирсәнт азайтидиғанлиқини елан қилғаниди. Нәччә он йилдин буян дуняда әң күп көчмәнләр дөлити болуп келиватқан канадаға 2025-йилдин 2027-йилғичә қобул қилинидиған көчмәнләр сани 1 милйон 100 миң адәм билән чәклинидикән.

Биз мәмәт тохти әпәндидин, “буниң он миң уйғурни канадаға йәрләштүрүшкә тәсири боламду” дәп соридуқ?

Мәмәт тохти әпәндиниң чүшәндүрүшичә, бу пилан канаданиң қисқа муддәт ичидә нопусниң ешишини тохтитидиған пилани болуп, тунҗи болуп вақитлиқ аһалиләр, болупму хәлқаралиқ оқуғучилар вә чәт әллик ишчилар, шундақла даим турушлуқ аһалиләрниң санини контрол қилишни мәқсәт қилидикән вә 2025-йилидин етибарән йолға қоюлидикән. Әмма 10 миң уйғурни елип келиш пилани 2024-йили мақулланған вә расхоти бекитилгән пилан болуп, юқириқи чәклиминиң тәсиригә учримайдикән.

Мәмәт тохти әпәнди, уйғурларниң хатирҗәм болушини тәкитләп: “M-62 дин ибарәт һазир бар болған бу пирограмма арқилиқ, канадаға йеңи кәлгән бу мусапир уйғур қизини өз ичигә алған 10 миң уйғурниң һәр бири канадаға хатирҗәм йәрлишиш вә гүллиниши үчүн керәк болған, яхши маашлиқ хизмәт, әрзан баһалиқ өй вә башқа иҗтимаий мулазимәттин бәһримән болалайду” деди.

10 Миң уйғурни канадаға елип келишниң тунҗи ғәлибиси алқишқа еришти

Канададики “уйғур һәқлирини һимайә қилиш қурулуши” ниң иҗраийә директори мәмәт тохти әпәнди вә парламент әзаси самир зубәри әпәндиләр, -5 декабир өзиниң X вә фейисбук (Facebook) һесабида учур тарқитип, 10 уйғурниң тунҗиси болуп канадаға қәдәм басқан уйғурни күтүвелишқа чиққанлиқини, бу тунҗи уйғурниң шәрқи җәнуби асиядики мәлум дөләттин канадаға йетип кәлгәнликини хәвәр қилған. Самир зубәри X дә йоллиған учурида мундақ дәп язған: “бу бир тарихи пәйттур, тунҗи уйғур мусапир M-62 орунлаштуруш пилани арқилиқ канадаға йетип кәлди. Буниң әмәлгә ешишида рол ойниған һәммәйләнгә рәһмәт 2023!-йили 12-айда M-62 пилани баш министир вә парламентниң қоллиши билән бирдәк мақулланди. Бу канаданиң хитай коммунист партийәси тәрипидин системилиқ бастуруш хәвпигә дуч кәлгән 10 миң уйғурни қарши елишни мәқсәт қилиду. Һазир биз бу вәдиләрни әмәлгә ашурушниң биринчи қәдимигә шаһит болмақтимиз”.

Уйғурлар тәқдиригә көңүл бөлүп келиватқан адриян зәниз охшаш уйғуршунаслар, уйғур һәқлирини қоғдаш үчүн һәрикәт қиливатқан нурғунлиған актипларму бу хош хәвәрни һәмбәһирләп, буни “зор әһмийәткә игә утуқ” дәп тәбриклигән.

Канада парламенти авам палата әзаси самир зубәри вә мәмәт тохти әпәнди 10 миң уйғур мусапирниң канадаға келишигә мунасивәтлик қанунниң қобул қилинишида зор рол ойниған болуп, әмди бу қанунниң иҗра қилиниши үчүн канада һөкүмити билән һәмкарлишип хизмәт қилип кәлмәктә.