Әркинлик сарийи: «демократик дөләтләр хитайниң таратқулар арқилиқ кеңәймичилик қилишиға чәклимә қоюши керәк»
Әркинлик сарийиниң али дәриҗилик тәтқиқатчиси сараһ кук тәйярлиған «бейҗиңниң йәршари җарчиси: хитай компартийәсиниң 2017-йилдин кейинки ахбарат тәсириниң кеңийиши» намлиқ доклат.
freedomhouse.org
Әркинлик сарийи 15-январ күни доклат елан қилип, хитайниң 2017-йилдин бери таратқулар арқилиқ өзиниң хәлқара тәсирини кеңәйтиватқанлиқи, униң бу нишанға йетиштә тәһдит селиш, қорқитиш, чәкләш қатарлиқ васитиләрни қоллинип, өзигә пайдисиз учурларниң тарқилишиға тосқунлуқ қиливатқанлиқини тәнқидлигән. Доклатта көрситилишичә, хитай бу җәһәттә интайин қәбиһ васитиләрни қоллиниватқан болуп, униң һәрикити учурниң оңушлуқ еқишиға тосқунлуқ қилипла қалмай, ғәрбниң демократик қиммәт қаришиға бузғунчилиқ қилмақтикән.
«Бейҗиңниң йәршари җарчиси: хитай компартийәсиниң 2017-йилдин кейинки ахбарат тәсириниң кеңийиши» Намлиқ доклатта, хитайниң дуня ахбарат саһәсигә қандақ сиңип киргәнлики, униң мәқсити, униң өзигә пайдилиқ хәвәрләрни қандақ тарқитиватқанлиқи, пайдисиз хәвәрләрни қандақ контрол қиливатқанлиқи, чәтәл таратқулириға қандақ бесим ишлитиватқанлиқи, шундақла униң уйғур районидики лагерларға мунасивәтлик хәвәр вә тәнқидләрни қандақ ишәнчисизләштүрүшкә урунуватқанлиқи қатарлиқ мәсилиләр әтраплиқ вә чоңқур анализ қилинған. Доклатта қәйт қилинишичә, фейсбоок, тввиттир, ютуб, инистиграм қатарлиқ хәлқра иҗтимаий таратқулар хитайда тосуветилгән болсиму, лекин хитай һөкүмәт таратқулири мәзкур алақә мунбәрлиридә қоллинип, өзлиригә нурғун тор абонтлирини топлимақта, шундақла елан-сәнәт вә мәнбәәси мүҗимәл алдамчилиқ характерлик учурлар билән абонтларни қаймуқтурмақтикән.
Әркинлик сарийиниң али дәриҗилик тәтқиқатчиси сараһ кук мәзкур доклатни тәйярлиған мутәхәссистур. У, 15-январ күни радийомизниң зияритини қобул қилип, мәзкур доклат һәққидә тохталди. Униң қәйт қилишичә, нөвәттә хитай, таратқулар арқилиқ өзиниң тәсирини кеңәйтип, хәлқара җамаәт пикирини контрол қилишта һәр хил тактикиларни қолланмақтикән.
Сараһ кук мундақ дәйду: «хитайниң тактикилирида бәк чоң өзгириш болди. Униң тактикисидики әң чоң өзгириш униң нишан қилған обйекти кеңәйди. Тактикиниң түригә кәлсәк у, хитай дипломатлириниң чәтәл жорналистлириға бесим ишлитиши, ахбарат органлириниң мәзмунлирини сензорилашқа мәҗбурлиши қатарлиқ һәр хил тактикиларни ишлитишидур. У бурун чәтәлдики хитай таратқулирини, шундақла ню-йорк вақти, вол стерет журнили гезитидәк хәлқара чоң таратқуларни нишан қилип кәлгән болсиму, лекин биз һазир униң бу хил тактикиларни дуняниң һәр қайси җайлиридики йәрлик таратқуларғиму ишлитиватқанлиқини көриватимиз.»
Әркинлик сарийиниң 28 бәтлик доклатида илгири сүрүлүшичә, хитайниң хәлқара җамаәт пикирини қаймуқтурушқа урунуши униң уйғурларни террорлуқ тәһдити, дәп көрситиши лагерлар мәсилисидики тәшвиқат һуҗумлирида өз ипадисини тапмақтикән. Доклатта, хитайниң мәзкур тәшвиқатида униң «йәршари вақти гезити» билән «хитай йәршари телевизийә тори» ниң авангартлиқ рол ойнаватқналиқи тәкитләнгән. Йеқинда «хитай йәршари телевизийә тори» CGTN уйғурлар һәққидә һөҗҗәтлик филим ишләп, өзиниң фейсбуктики бетидә инглиз, франсуз, испан тиллирида тарқатқан. Униңда хитайниң уйғур районидики мусулманларни тутқун қилиши вә бастурушиға қаритилған хәлқара тәнқидләр рәт қилинип, уйғурларниң террорлиқ тәһдити пәйда қиливатқанлиқини илгири сүргәниди.
Доклатта қәйт қилинишичә, CGTN ниң уйғурлар һәққидики филими қисқа вақитта 25 миң қетим көрүлгән болуп: «бу, мәзкур қаналларниң алдамчилиқ характерлик елан сәнәт вә хитай компартийәси тәшвиқатиниң йәршари миқясида кәң тарқилишиға қандақ қолайлиқларни яритип бериватқанлиқиниң типик мисали» икән. Сараһ кук бу мәсилә һәққидә тохтилип, буниңда хитайниң хәлқара иҗтимаий таратқуларни кәң көләмлик ишлитип, хитай һәққидә мүҗимәл иҗабий хәвәрләрни тарқитипла қалмай, хоңкоңдики намайиш вә уйғурлар һәққидә сәлбий учурларни йейиватқанлиқини билдүрди.
У мундақ дәйду: «биз тәшвиқат саһәсидә униң пәрқлиқ тактикиларни ишлитиватқанлиқини көриватимиз. Шуниси ениқки, буниңдин 7 йил бурунқиға селиштурғанда нөвәттә хитай һөкүмәт таратқулири иҗтимаий алақә вастилириға кәң көләмлик иштирак қилмақта. 2019-Йили көрүлгән әһвалларниң бири шу, улар иҗтимаий таратқуларни қоллинип, хитайға алақидар мүҗимәл иҗабий хәвәрләрни кәң тарқитипла қалмай, хоңкоңлуқ намайишчилар тоғрисида, шундақла уйғурларниң террорчи икәнлики һәққидә ялған сәлбий хәвәрләрни тарқитип кәлди. Улар иҗтимаий таратқуларни ишлитип, хәлқара җамаәт пикирини хитай компартийәсиниң дүшмәнлиригә қарши қилишқа урунди».
Мәзкур доклат муһаҗирәттики уйғурлар ғәрб дөләтлирини бәлгилимә чиқирип, хитайниң «йәршари вақти гезити», CGTN қатарлиқ тәшвиқат апаратлириға қарита бәзи чәкләш тәдбирлирини йолға қоюшқа чақириватқан мәзгилдә елан қилинди. Америкадики уйғур паалийәтчи фурқәт җавдәт мана шу тәшәббустики шәхсләрниң биридур. У 15-январ зияритимизни қобул қилип, хитай таратқулириниң ғәрб либерал демократийә системисини суйиистемал қиливатқанлиқини билдүрди. Фурқәт җавдәт илгири лагеридики анисиниң қоюп берилиши вә америкаға чиқип аилиси билән җәм болушиға йол қоюлушини тәләп қилиши сәвәблик «йәршари вақти» гезитиниң һуҗум нишаниға айланғаниди. Униң тәкитлишичә, америка вә ғәрб башқа дөләтләр бәлгилимә чиқирип, хитай һөкүмәт таратқулириға ғәрб демократийәсини давамлиқ сүйиистемал қилишиға чәк қоюши керәк икән.
Әркинлик сарийи доклатта, һәр қайси дөләтләрни хитай һөкүмәт таратқулириниң маһийитини тоғра тонуп, пуқраларниң учур елиш, һәқиқәтни билиш һоқуқини қоғдишини, очуқ ашкарилиқни тәләп қилишни, әгәр хитай дипломатлири яки хитай дөләт бихәтәрлик хадимлири чегра атлап, башқа дөләтләрниң ахбарат вә учур әркинликигә мудахилә қилса, қәтий җазалашни тәләп қилған. Доклатта йәнә хитайниң контроллуқидики бәзи ширкәтләргә болған назарәтниң күчәйтилиши, хитайниң теңшүн қатарлиқ ширкәтлиригә қарита һушярлиқниң өстүрүлиши, ахбарат низамиға түзитиш киргүзүп, хитай компартийә таратқулириниң һәркитини назарәт қилишниң күчәйтилиши керәклики билдүрүлгән.
