Sha'ir we edib abduqadir jalalidinning muddetsiz késiwétilgenliki ashkarilandi

Ilgiriki énqilashlirimizda sha'ir we edib abduqadir jalalidinning tutqunda ikenliki delillen'gen bolsimu, emma uninggha bérilgen jaza hökömi téxi aydinglashmighan idi. Uning ötken yili sirtqa ashkarilan'ghan “Yanarim yoq” namliq shi'iridin, uning türmide jaza ötewatqanliqi melum bolghan bolsimu, uning késim mudditi yenila ayding emes idi. Yéqinqi éniqlashlirimiz dawamida, sha'irning muddetsiz késiwétilgenliki eshkarilandi.

Inkaslardin melum bolushche, xitay da'irliri Uyghur xelqi teripidin söyülgen sha'ir we ediblerni türmilerge tashlap, ularni xelqning qelbidin öchürüshke urunup kelgen. Halbuki, abuqadir jalalidin'gha oxshash sha'irlarning oqurmenliri, shagirtliri we muhajirettiki qelemdashliri, ularni bir künmu ésidin chiqarmighan. Sha'ir abduqadir jalalidinning oqurmenliridin nöwette norwégiyede yashawatqan hüsenjan ependi, 5 yildin buyan izchil sürüshte qilish arqiliq, buningdin alte ay awwal, sha'irning muddetsiz késiwétilgenliki heqqide uchur alghan. U xewerning chinliqini aydinglashturush üchün yene bir mezgil izden'gendin kéyin, sha'irning ichkiy ölkilerdiki bir xitay kesipdishidinmu oxshash uchur alghan.

Biz bu uchurning toghriliqini aydinglashturush üchün, aldi bilen sha'irning xizmet orni bolghan shinjang pédagogika oniwérsitétigha téléfon qilduq. Téléfonimizni qobul qilghan xadimlardin biri, sha'irning jaza hökümidin xewersizlikini éytsa, yene biri hetta bu oniwérsitétta abduqadir jalalidin deydighan birsining bolghanliqinimu inkar qildi. Emeliyette ikki yilning aldidiki éniqlashlirimizda, bu mektepning siyasiy bölüm xadimi féng wénchyang, arxipqa qarap chiqqandin kéyin, abduqadir jalalidinning 2108‏-yili 28‏-yanwar küni ürümchi sheherlik dölet amanliq saqchiliri teripidin tutup kétilgenlikini delilligen idi.

Xitay da'iriliri Uyghur élida tutqunlarning aqiwitini peqet a'ilisigila bildürüp, jem'iyettin sir tutup kéliwatqili xéli yillar bolghan bolsimu, yene bezi alahide délolarda tutqunning a'ile tawabi'atighimu bildürmey kelgen. Mesilen, sha'ir abduqadir jalalidin, zhornalist qurban mamut, proféssor rahile dawutlarning aqiwiti ene shundaq pewqul'adde ching tutuluwatqan tutqunlardur.

Sha'ir abduqadir jalalidinning amérikada yashawatqan oghli babur abduqadirning radiyomizgha inkas qilishiche, u dadisining jaza hökümi heqqide ta hazirghiche héchqandaq uchur alalmighan.

Biz ilgiriki éniqlashlirimiz dawamida qurban mamutning jaza mudditini kucha saqchiliridin, naxshichi zahirshahning tutqunda ikenlikini atush saqchiliridin igiligen iduq.

2017‏-Yildiki chong tutqundin kéyin, tutqunlarning xizmet yaki turushluq ornidiki emes, belki esli yurtidiki saqchi organlirigha yollap bérilgenliki we yaki sot hökümlirining mehkumning yurtidiki edliye organlirigha yollap bérilgenliki melum bolghan idi. Shunga biz sha'ir abduqadir jalalidinning késim mudditini éniqlash üchün, qeshqer beshkéremdiki edliye ponkitigha téléfon qilduq. Nöwetchi xadim deslepte abduqadir jalalidinning jaza hökümnamisining özliridiki arxipta barliqini tilgha aldi. Arqidin bu uchurlarni mexpiy tutush heqqide agahlandurush barliqini eskertip, késim mudditi heqqide melumat bermidi.

Beshkéremdiki bir kent saqchisi, abduqadir jalalidinning uruq-tughqan we yéqin ötken kishiliri bilen söhbetlishish arqiliq, uning muddetsiz késilgenlikidin xewer tapqanliqini ashkarilidi. Déyilishiche, abduqa'ir jalalidin üstidin 2019‏-yilning ottura-axirliri mexpiy sot échilghan. Abduqadir jalalidinning yurti beshkéremdiki yéqinliridin biri, uning adwokati bilen körüshüp, uning jazasini yéniklitish üchün yol méngip béqish arzusini bildürgen. Emma adwokat uninggha abduqadir jalalidin'gha artilghan jinayetning bekla éghirliqini eskertip, artuqche pul we küch serp qilmasliqini tewsiye qilghan.

Abduqadir jalalidinning muddetsiz késilgenliki uchurini anglighan uning bezi qelemdashliri, uning türmide yazghan “Yanarim yoq” namliq shi'irini esleshti. Tetqiqatchi abduweli ayup, sha'irning “Yanarim yoq” namliq shi'iri arqiliq, pütün Uyghur mehbuslarning échinishliq aqiwitini ipadilepla qalmay, belki yene özining muddetsiz késilgenlikini angliq yaki angsiz halda yetküzgen bolushi mumkinlikini otturigha qoydi.

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, sha'ir we edib abduqadir jalalidin 1964-yili qeshqerde tughulghan. 1986-Qeshqer pédagogika institutini püttürgen. 1990-Yilidin 2009-yilighiche shinjang ma'arip inistitutining filologiye shöbe inistitutida 20 yilgha yéqin oqutquchiliq qilghan. Kéyin shinjang pédagogika uniwérsitétigha yötkilip, bu mektepte taki 2018‏-yili tutqun qilin'ghuche aspirant oqughuchilar yétekchisi bolup xizmet qilghan. Sha'ir we edib abduqadir jalalidin köp sanda shé'ir, edebiy xatire, ilmiy maqale, sayahet xatirisi we terjime eserler arqiliqla tonulup qalmastin, belki yene türlük ilmiy we ammiwiy sorunlarda sözligen léksiyeliri hem nutuqliri bilenmu Uyghur jem'iyitide zor tesir qozghighan ziyaliylarning biri idi.