Abduqadir jalalidin: “Qandaq jay bu, bararim bar, yanarim yoq”

Shinjang pédagogika uniwérsitétining proféssori, ataqliq sha'ir we edib abduqadir jalalidin.

2018-Yili 29‏-yanwar küni abduqadir jalalidinning ürümchi sheherlik dölet amanliqi saqchiliri teripidin tutup kétilgenliki melum bolghan idi. Shuningdin buyan iz-déreksiz ghayib bolghan abduqadir jalalidin bügünki künde özining yalqunluq shé'r we eserliri arqiliq muhajirettiki Uyghurlarning qelbide qayta namayan bolmaqta. Bügün abduqadir jalalidinning muhajirettiki oqurmenliri we ixlasmenliri uni séghinish ilkide yad étishke, uning tutqundiki hayati heqqide endishe qilishqa bashlidi.

Nöwette tutqunda turuwatqan ataqliq sha'ir we edib abduqadir jalalidinning “Yanarim yoq” serlewhilik bir parche shé'iri 2020-yili noyabirda abduqadir jalalidinning magéstir aspiranti, xarward uniwérstétining doktor aspiranti we tetqiqatchi joshu'a frimenning qoligha tegken.

Joshuwa frimen 23-noyabir “Nyu-york waqti géziti” de élan qilghan “Xitay méning proféssorumni ghayb qiliwetti, emma uning shé'irini jimiqturalmaydu” namliq maqaliside mezkur shé'irning Uyghurche déklamatsiyesi we in'glizche terjimisini bergen. Shuningdin kéyin üch yildin buyan iz-diriki bolmighan sha'ir abduqadir jalalidin bu shé'iri arqiliq hem özidin xewer bergen hem lagér-türmilerge solan'ghan milyonlighan Uyghurlarning échinishliq ehwalini dunyagha anglatqan. “Yanarim yoq” namliq bu shé'ir muhajirettiki Uyghurlargha nahayiti tesir qilghan bolup, ular bu shé'irni tesirlik ahangda déklamatsiye qilghan, naxsha qilip éytqan hemde muzikigha kérishtürüp oqughan. Hetta amérikada turushluq sha'ire medine'ay bawudun “Yanarim yoq” namliq shé'irigha jawap sheklide “Yanaring bar” namliq bir parche shé'ir yézip, özining ijtima'iy taratqu hésabida élan qilghan.

Ijtima'iy taratqular arqiliq élip barghan tekshürüshlirimizge qarighanda, abduqadir jalalidin ependining ismi tilgha élin'ghanda, Uyghurlarning köpinchisi aptorning “Özini izdesh bosughisida”, “Mewjudiyet teshnaliqi” qatarliq yaponiye we en'giliyediki oqush we tetqiqat hayati asasida yazghan kitablirini yadigha élishidiken. Bu kitablar eyni waqitta Uyghur jem'iytide “Özini tonush” we “Mewjudiyet” qatarliq mesililerning munazire bolushigha türtke bolghaniken. Abduqadir jalalidin ependining “Mewjutluq teshnaliqi” namliq kitabidiki munu qurlar kishlerge tesir qilghan parchilarning birsi iken:

“Weten'ge herxil süpet bérish mumkin:

Weten-men tughulup ösken yer,

Weten-méni tughqan xelq,

Weten-bir qelb,

Weten-eqide,

Weten-u heqiqet,

Weten-jarahet. . .

Weten bir ademning qedir-qimmiti, burch tuyghusi we qimmet qarishini shert qilghan halda türlük süpette namayan bolidu. Eqide bilen yashaydighan insanlar meyli qeyerde bolmisun, wetensiz bolmaydu.

Eng bolmighanda u ghayiwane halda qelbidiki wetende yashaydu.”

Abduqadir jalalidin ependining amérikada turushluq oghli babur dadisi abduqadir jalalidinning öyidiki kitablar bilen ötken hayatini eslep ötti.

Dégendek, abduqadir jalalidin nurghunlighan shé'ir, maqale, terjime eserlerni yézip neshir qildurghan bolup, köpinchisi Uyghurlar taliship oquydighan eserlerge aylan'ghan. Bir qisim eserliri dangliq awaz artisliri teripidin awazliq eserge aylandurulghan. Abduqadir jalalidin ijadiy eserlerdin bashqa yene dangliq yazghuchi nikkolo makyawillining “Hökümdarlar desturi” namliq esirini xitay tilidin Uyghur tiligha terjime qilghan bolup, mezkur kitabmu eng bazarliq kitablar qataridin orun alghan. Abduqadir jalalidin meyli uqu-oqutush ishlirida bolsun, meyli eser yézishta bolsun, nahayiti jan köydürüp ishligen bolghachqa, köp qétim munasiwetlik orunlar teripidin mukapatlan'ghan.

“Hökümdarlar desturi” namliq kitab Uyghur karxanichilar arisida nahayiti qizghin alqishqa érishken. Karxanichilar meblegh chiqirip abduqadir jalalidin ependini qeshqer, xoten, korla, kucha qatarliq sheher we rayonlarda igilik tiklesh we a'ile terbiyesi heqqide lékisiye sözlep bérishke teklip qilghan. Abduqadir jalalidin ependining lékisiyesini anglashqa kélidighanlar her kesip her sahedin bar bulup, yazghuchining tesir da'irisi kéngiyishke bashlighan.

Muhajirettiki Uyghur ziyaliylirining bildürüshiche, abduqadir jalalidin ependi Uyghur jem'iytide tesir da'irisi küchlük bolghan sanaqliq ziyaliylarning biri bolup, u eserliri arqiliq Uyghurlarning özlükini qoghdash asasida özini ilm-pen arqiliq küchlendürüshini teshebbus qilip kelgenken.

Epsuski, 2018-yildin kéyin tutulghan yazghuchi-sha'irlarni öz ichige alghan milyonlighan Uyghurlar qatarida umu xitay da'iriliri teripidin tutup kétilgen.

Oqutquchisi abduqadir jalalidin ependi bilen axirqi qétim 2016-yili körüshkenlikini éytqan joshuwa frimen ependi “Nyu-york waqti géziti” de élan qilghan maqaliside, Uyghurlarning ehwali heqqide abduqadir jalalidinning “Yanarim yoq” namliq shé'irini misal keltürgen. U bu shé'irningmu xitayning 2017-yildin bashlap Uyghurlargha salghan qebih ziyankeshlikige ispat bolalaydighanliqini, bu zulumgha qarshi Uyghurlarning her da'im küchlük bolushqa tirishiwatqanliqini, buning ichide shé'irning Uyghurlar üchün kem bolsa bolmaydighan küchlük wasite ikenlikini otturigha qoyghan.

U maqalisida mundaq dégen: “Her bir Uyghur 1933-yil xitay miltarist teripidin öltürülgen sha'ir abduxaliq Uyghurni we uning ‛oyghan‚ dégen shé'irini bilidu. Ot yürek sha'irlarning jenggiwar shé'irliri nechche ewladtin béri Uyghurlarning mustemlikichilikke, zulumgha qarshi küreshlirige ilham bérip keldi”.

Sha'ir, edib abduqadir jalalidinning tutqunda turup yazghan “Yanarim yoq” namliq shé'irimu ene shuning bir misali:

Pesillerni bilip turdum burjeklerdin,

Héchbir xewer alalmidim chécheklerdin,

Bu séghinish ötüp ketti söngeklerdin,

Qandaq yer bu, bararim bar, yanarim yoq.

Abduqadir jalalidin 1964-yili qeshqerde tughulghan. 1982-Yili 9-aydin 1986-yili 7-ayghiche qeshqer pédagogika inistitutida oqughan. 1986-Yili 7-aydin 1988-yili 9-ayghiche shinjang tejribe ottura mektipide oqutquchi bolghan. 1988-Yili 10-aydin 1990-yili 7-ayghiche shinjang ma'arip inistitutining ilmiy tetqiqat ornida ilmiy zhurnal muherrirlikini üstige alghan. 1990-Yili 8-aydin 2009-yilighiche shinjang ma'arip inistitutining filologiye shöbe inistitutida oqutquchiliq qilighan. 1993-Yili 1-ayda léktorluq unwanigha érishken. 2004-Yili 11-ayda proféssorluq unwanigha érishken. 2005-Yili 7-ayda shinjang ma'arip inistituti filologiye shöbe inistitutining penniy sahediki bashlamchisi bolup bahalan'ghan. 2009-Yili 11-ayda shinjang pédagogika uniwérsitétigha yötkilip kilip, aspirant yétekchisi bolghan.