Қамақтин чиққан шеир һәққидә

Обзорчимиз абдувәли аюп
2020.12.15
Қамақтин чиққан шеир һәққидә (Солдин оңға) шинҗаң педагогика университетиниң профессори, атақлиқ шаир вә әдиб абдуқадир җалалидин, хотәндики даңлиқ өлима ғулам мойдин дамоллам вә обзорчи ялқун рози әпәндиләр.
Photo: RFA

Абдуқадир җалалидинниң Бир парчә шиери қамақтин чиқип җошуа фримәнгә йәтмигән болса, уйғурдин бундақ бир шаирниң қамақта икәнлики нопузлуқ мәтбуатларниң нәзәридин йирақ қалатти. Шаир 2018-йили февралда тутқун қилинғандин кейин, хәлқаралиқ ахбаратларда тигишлик хәвәр қилинмиди. Сәвәбләр көп болсиму, әң моһим сәвәби вақтида чиқмиған гуваһчи вә вақтида тәминләнмигән пакитларни дейиш билән купайилинимән.

Әслидә абдуқадир җалалидинниң тутулуши униң уйғурниң қәлбидики нопузи, нәтиҗилик әмгәклири, тәсирчан шиер вә нәсирлири, өткүр обзур вә мақалилири, шундақла уйғур җәмийитидә бир бинакар, пәрвишкар, бир йетәкчи сүпитидики образи ноқтисидин алғанда бәс-бәстә хәвәр қилинидиған шәхс болуши керәк иди. Абдуқадир җалалидин миңлиған уйғур зиялилириға вәкил болалайдиған қабилийәткә, инавәткә вә салаһийәткә игә иди. Худаға шүкүрки, узунға созулған бу әпсуслуқ, бу бошлуқму ахири униң қамақтин қутулған шиери билән толушқа башлиди.

2020-Йили нуябирниң ахирида абдуқадир җалалидинниң “янарим йоқ” сәрләвһилик шеири вәтәндин муһаҗирәткә учуп чиқти. Бу әсәрни әң дәсләп қолға чүшүргән киши абдуқадир җалалидинниң магестир аспиранти, харвард универистетиниң уйғур тили оқутқучиси, йәһуди тәтқиқатчи җошуа фримән, мәзкур шиерни чөридәп абдуқадир җалалидин һәққидә дуняда әң даңлиқ гезитләрдин “нйо-йорк вақти гезити” да мақалә елан қилди. Шундин кейин мәзкур әсәрни чөридәп бир қанчә парчә мақалә елан қилинди. Абдуқадир җалалидинниң оғли бабур җалалидинму чирайини чиқирип, мухбирниң зияритини қобул қилди.

“янарим йоқ” муһаҗирәттики уйғурларға улашқандин кейин қизғин алқишланди. Бир қанчә яңрақ, муңлуқ вә йеқимлиқ үнләрниң декламатсийәси билән техиму кәң тарқилип, мусапир уйғурниң йүрикини чәкти. Әлвәттә, вәтәндики чағлиримизда бизни тола бизар қилип, “әркин асия радийоси” ниң йеқимлиқ аваз долқунлириға кашила пәйда қилидиған хитайниң чаңчилисидәк, бәзиләр чиқарған ғаж-ғужларму қистурулмай, арилашмай қалмиди.

Муһаҗирәттә “янарим йоқ” алқишланған кейин, бәзиләр буни хитайниң муһаҗирәткә қаратқан өзини ақлаш һәрикити, өзи қойған отни уйғурниң қоли билән өчүрүш усули дәп чүшәндүрди. Улар бу әсәрни “ялған, қуш учуп чиқалмайдиған йәрдин шиер чиқамду, қамақта шиер язғили боламду, хитай мәқсәтлик чиқарған әсәр”, “уйғурларни бихутлаштуруш үчүн қәстән қоюлған оюн”, “арқисиға хитай йошурунған тәшвиқат мулазимити” дәп қарилашқа башлиди. Бәзи устаз вә пешиваларму икранларда бой көрситип, мәзкур әсәрни тәһлил қилған қияпәттә өзиниң мәвҗутлуқ истикини қандуруш қәстидә болди.

Абдуқадир җалалидинниң шиерлирини мәзкур устаз вә пешивалар уқумиған болса керәк. “янарим йоқ” тин гуман қилмиған уйғур оқурмәнләр мәзкур пешивалардәк хитайниң оюнини билмәйдиған, ялғанға алдинидиған, хитайниң тәшвиқат мулазимити билән уйғурчә җәвһәр әсәрләрни айриялмайдиған қой падиси, көзи теңилған әгәшкүчи әмәс. Улар өзи үчүн қурбан бәргән, өзиниң ғемини йегән адәмлирини өзини сөйгәндәкла сөйиду, қәдирләйду, язғанлирини сөйүп оқуйду.

Абдуқадир җалалидинниң әсәрлирини толуқрақ оқуп баққан һәр қандақ оқурмән “янарим йоқ” дегән әсәрниң һәқиқи апторидин гуман қилмайду. Уни хитайниң сиясий тәшвиқати үчүн астириттин хизмәт қиливатқан, идийәси “хитайға йеқин” әсәр дәп шәклинипму йүрмәйду. Шуңа “янарим йоқ” дегән шиерни түзүкрәк чүшинип оқупму бақмай төһмәт қиливатқан, қарилаватқан кишиләрниң сөзлирини “қорсақ көпүкини чиқириватиду” дәпла өтүп кәткән түзүк.

Вәтәндики қамақтин бир шиерниң чиқишиға ишәнмәсликкә пәрва қилишниң һаҗити болмиған билән униң кәйнигә йошурунған тәпәккур адитигә диққәт қилиш керәк. Чүнки һәр қандақ һадисиниң кәйнидә хитайниң сайисини көрүш, уйғурниң утуқ вә уттуруқлирини пүтүнләй хитайға дөңгәш, һәр қандақ тәвәккүлчиликниң йүз беришини тәсәввур қилалмаслиқ муһаҗирәттики уйғурларни бир қетим хаталаштурди. Бу хаталиқтин ибрәт елиш керәк.

Вәтәндин чиққан шиердин гуман қиливатқанларниң тәпәккур адити билән вәтәндин мирадил һәсән гуваһлиқ видийоси чиқарғанда шәкләнгән тәпәккур оттурисида аҗайип бир охшашлиқ мәвҗут. Бу йәрдики охшашлиқ ашкара дейәлмәйватқан, җамаәт алдида толуқ ипадиләштин қорқуватқан, лекин қәлбиниң чоңқур қатлимиға йилтизлап кәткән хитайни қусурсизлаштуруш, хитайниң күчини мутләқләштүрүш вә уйғурдин үмидсизликтур. Шуңа ундақ тәпәккурға көнгән кишиләр вәтәндин чиққан милләтни үмидләндүридиған, уйғурни җасарәтләндүридиған һәр қандақ йеңилиқ, һәрикәт вә пакитларни инкар қилиду. Улар вәтәнниң кәлгүсини, вәтәндики уйғурни, муһаҗирәттики дәвани вә дәвагәрләрни йоққа чиқириш арқилиқ өзиниң үмидсизликини аммивийлаштуриду. Улар уйғурни сөйиду, мустәқиллиққа етиқад қилиду, шәрқи түркистанниң азатлиқиға сәҗдә қилиду, әмма шу йолда кетиватқан йолчилар вә ролчиларни тийинға әрзимәс қиливетиш үчүн барлиқ әқлини ишқа салиду. Пәхәс болушқа тигишлики мушундақ тәпәккур адитиниң сүйқәст нәзәрийәси билән бирлишип омумлишишқа қарап йүзлинишидур.

Қамақтин мәрданә гуваһчилар чиқти. Уйғур җамаитигә йезилған хәтләр чиқти. Абдуқадир җалалидиндәк тутқун бағвәнниң шиериму чиқти. Бу шуни испатлайдуки, қамақлар, лагерлар вә түрмиләр уйғурниң үмидини, ишәнчини, ғайисини йәп кәткән йоқ, ялмавуздәк дәм тартип харап қиливәткәнму йоқ. Қамалған нәччә милйон җан хитайниң көзигә һелиму миқтәк қадилип яшаватиду, һеч қачан парға айлинип йоқап кәтмиди. Һәр 30 йилда бир чоң йоқитишқа, һәр 10 йилда бир кичик бастурушларға учрап тавланған уйғурға бу қамақму һеч гәп әмәс. Униң үстигә пүтүн дуня хитайни қирғинчилиқта әйибләватқан, миңлиған уйғур муһаҗирәттә орнидин дәс туруватқан бүгүнки күндә хитайниң милюнлиған уйғурни камирларда пүтүнләй ялмап ютуп кетишиму мумкин әмәс. Хитайниң зулуми әркин дуняда бәзиләрни дәһшәткә салған, үмидләрдин мәһрум қойған билән қәһриман уйғурлиримиз түрмә вә лагерлири һәққидә дуняға тохтимай “қарақаш һөҗҗәтлири”, “ақсу тизимлики” гә охшаш пакитларни әвәтип туруватиду.

Абдуқадир җалалидин қамақтин чиқмиди, әмма шиери чиқти. Мәзкур шиер билән уйғур шиерийити дуняниң нәзәригә йәнә бир рәт тәқдим қилинди. Қамақтин пидайиларчә ядилап чиқилған бу бир парчә шиер дуняниң диққитини уйғур сәрхилларниң тәқдиригә буриди. Қамаққа қамалған бүгүнки уйғур худди йүз йиллар бурун гезит-жорнал йоқ чағларда абдухалиқ уйғурниң шиерлирини ядлап бизгә йәткүзгәндәк, бүгүнму абдуқадир җалалидинниң шиерини әркин җаһанға чиқарди. Буниңдин пәхирлинишкә, үмидлинишкә вә җасарәтлинишкә һәр бир уйғур һәқлиқ.

***Мәзкур мақалидә оттуриға қоюлған пикирләр апторниң шәхсий қарашлири. Радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.