Qazaqistandiki Uyghur ziyaliyliri ataqliq yazghuchi abduréhim ötkürni xatrilidi

Melumki, qazaqistandiki Uyghurlarning mushu kün'giche Uyghur diyarida yashap ötken ataqliq namayendilirini xatirilep kéliwatqanliqi melum. Ularning ichide dölet we jama'et erbapliri, diniy ölimalar, alimlar, sha'ir we yazghuchilar, bashqimu sahelerning wekilliri bar bolup, ularni yad étish boyiche her xil pa'aliyetler ötküzülüp kélinmekte. Ene shularning biri ataqliq yazghuchi we alim abduréhim tileshof ötkürning wapatning 26 yilliqi munasiwiti bilen ötküzülgen xatirilesh pa'aliyitidur. Ötken yili yazghuchining “Iz” namliq romani qazaqistanda tunji qétim silawyan yéziqida neshir qilinip, Uyghur tilidiki mektepler we yurt-jama'etchilik arisida keng tarqaldi. Biz ötkür ependi wapatining 26 yilliq xatirisi munasiwiti bilen qazaqistandiki bir türküm ziyaliylarni ziyaret qilip, ularning merhum heqqide eslimilirini, uning ijadiyiti heqqide qarashlirini igiliduq.

Eyni waqitlarda abduréhim ötkür bilen körüshken hem uning ijadiyiti bilen yéqindin tonushqan ataqliq sha'ir abdughopur qutluqof ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, özining ömür boyi abduréhim ötkürning eserlirige xushtar bolup, oqup, öginip, bügünki derijige yetkenlikini otturigha qoydi. U mundaq dédi: “Memtéli zunun shinjang institutining til-edebiyat fakultétida oquytti. Shu aghinem bilen kéyinki yillarda u yaqqa barghanda ürümchide uchriship, shu ustazni yoqlighan iduq. Uning bilen chüshken xatire süritimizmu mushu künlerde metbu'atlarda élan qilinip yüridu. Memtéli zunun bolsa, xitay boyiche birinchi derijilik dramatorg bolup tonuldi. Men bolsam qazaqistan'gha chiqip, ömrüm edebiyat-senet, gézit-zhornal saheliride ötti. Men uni bahalash derijisidiki adem emesmen. Men turghun almas aka bilen abduréhim ötkürni nahayiti chong bahalaymen.”

Abdughopur qutluqof kéyinki waqitlarda, bolupmu Uyghurlarning tarixiy wetinide yashighan ediblerning eserlirini qayta neshir qilishqa alahide köngül bölünüp kéliwatqanliliqini, shularning ichide turghun almas we abduréhim ötkürning ijadiyitini yuqiri bahalaydighanliqini tekitlidi hem mushu kün'giche ulardin öginiwatqanliqini bildürdi.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan tonulghan zhornalist yadikar sabitof ependi abduréhim ötkür eserlirining Uyghur edebiyatida yuqiri orunni igileydighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Men 1994-yili yaz aylirida ürümchige barghanda abduréhim ötkür bilen bir körüshüp, söhbetlishish arzuyum bar idi. Shuning bilen biz jümexun aka bilen u yatqan aghriqxanigha barduq. Jümexun aka méni ‛yéngi hayat‚ gézitide ishleydu, sabitofning oghli dep tonushturdi. U: ‛he, bilimen, téyiphajining oghlighu siz?‚ dédi. ‛almutadiki ziyaliylarning ehwali qandaq? ziya ependi néme qiliwatidu?‚ dep sorighan. Men: ‛sizge salam éytti, ishlewatidu‚ dédim. U kishi özining ‛türkiy tillar diwani‚, ‛qutadghu bilik‚ qatarliq klassik eserlirimizni neshir qilishqa qatnashqanliqini qisqiche bayanlap bergendi.”

Yadikar sabitof shu chaghda abduréhim ötkürni hayatida birla qétim körgen bolsimu, bu uchrishishtin qattiq tesirlen'genlikini, uning ijadiy mirasini téximu chongqur tetqiq qilishning alimlar aldida turghan chong wezipe ikenlikini bildürdi.

Muxter ewézof namidiki edebiyat we senet institutining bash ilmiy xadimi, filologiye penlirining doktori alimjan hemrayéf ependi ziyaritimizni qobul qilip, abduréhim ötkürning Uyghur tarixiy romanchiliqining asasini salghuchi yazghuchilarning biri ikenlikini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “U yashighan dewir bu milliy azadliq heriketlerning ewjige chiqqan peyti bolghachqa, uning bashqiche yézishi mumkin emes idi. Shuning üchün mömin hemrayéfning ‛dolqunlar arisida‚ esirige oxshash, umu Uyghur edebiyatida ‛iz‚ we ‛oyghan'ghan zémin‚ qatarliq romanlirini yézip, shöhret qazan'ghan. Bu jehette abduréhim ötkür, zordun sabir, ziya semedi qatarliq üch yazghuchimiz goya tengritagh derijisidiki ediblirimizdur. Shunglashqa u hergizmu kommunistik eqidilerni wujudigha singdürelmigen. Abduréhim ötkür Uyghur shé'iriyitide klassik emellirini yükseldürgen, rawajlandurghan exmet ziya'i, shükür yalqun qatarliq edibler bilen bu yönilishte bir septe turghan.”

Alimjan hemrayéf abduréhim ötkürning xitay hakimmutleq hakimiyitining basturushigha, chekleshlirige qarimay, milliy en'enilerni rawajlandurghan hem yüsüp xas hajipqa oxshash büyük namayendilerning mirasini terghib qilghan edib ikenlikini alahide tekitlidi.

Igilishimizche, qazaqistanda oqutush Uyghur tilida yürgüzülidighan 60 tin oshuq mektepler bolup, Uyghur edebiyati dersliklirige abduréhim ötkür, zordun sabir, téyipjan éliyéf, turghun almas qatarliq hazirqi zaman Uyghur edebiyatining köpligen wekillirining hayati we ijadiyiti kirgüzülgen. Buningdin tashqiri her xil edebiy kéchiliklerde ularning eserliri oqughuchilar teripidin tilgha élinip, dawamliq terghib qilinip kelmekte.