RFA/Ekrem
"Jenubiy gérmaniye géziti" de Uyghur mesilisi boyiche xelq'aragha tonulghan mutexessis adr'an zénz bilen jaza lagérliri toghrisida ötküzülgen bir söhbet maqalisi élan qilindi.
3-Iyul gérmaniyediki meshhur axbarat wasitiliridin biri bolghan "Jenubiy gérmaniye géziti" de "Xitay Uyghurlarni ikkinchi derijilik puqragha aylandurmaqchi" serlewhelik zor hejimlik bir maqale élan qilindi.
Maqalining bash qismigha "Xitay hakimiyiti yéqindin buyan puqralargha bolghan nazaret kölimini zor derijide kéngeytti, bolupmu shinjangdiki Uyghurlargha bolghan nazaretni mislisiz derijide kücheytti. Shinjang mesilisi boyiche mutexessis adr'an zénz béyjingning xitaydiki az sanliq milletlerge néme üchün qattiq zerbe béridighanliqini chüshendürdi," dep yézilghan.
Melum bolushiche, adr'an zénz Uyghurlarning neziride "Jaza lagérliri mutexessisi" dep qariliwatqan gérmaniyelik tetqiqatchidur. Birleshken döletler teshkilati 2018-yili 8-ayda irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush komitétining 96-nöwetlik yighinida bir milyondin artuq Uyghurning jaza lagérlirigha qamalghanliqini élan qilghandin kéyin, adr'an zénzning dunya Uyghur qurultiyi bilen bolghan alaqisi kücheygen. U yawropa parlaméntida, b d t ning jenwediki bash shtabida, amérikada, gérmaniye parlaméntida hemde jaza lagérliri toghrisida chaqirilghan türlük xelq'araliq yighinlarda doklatlar teqdim qilip tonulghan. U xitay hökümet organlirining türlük melumatlirigha we sün'iy hemrah süretlirige asasen analizlar élip bérip, Uyghur diyarida 1300 ge qeder jaza lagéri barliqini, bezi jaza lagérlirigha 120 mingdin artuq ademning qamalghanliqini, lagérlargha qamalghan Uyghur tutqunlar sanining Uyghurlarning omumiy nopusning 10 pirsentidin 30 pirsentigiche bolghan qismini igileydighanliqini ilgiri sürüp kelgen bir kishi.
"Xitay Uyghurlarni ikkinchi derijilik puqragha aylandurmaqchi" namliq maqalining izahat qismida gérmaniyening stutgart shehiridin bolghan musteqil tetqiqatchi adr'an zénzning xitayning az sanliq milletler siyasiti boyiche mutexessis ikenliki, uning xitay hökümet organlirining höjjetlirini analiz qilidighanliqi, dunya boyiche aldinqi qatardiki shinjang mutexessisliridin biri sanilidighanliqi we uning "Xitayning siyasiti choqum meghlup bolidu" dep qaraydighanliqi eskertilgen.
Adr'an zénz xitayning néme üchün jaza lagérlirini tesis qilip Uyghurlar üstidin bu qeder qattiq basturush élip baridighanliqi toghrisida toxtalghanda sözini "Xitay hakimiyitining 2017-yilidin ilgirila idiyede, étiqadta, söz-herikette hökümetning közige sighmighan kishilerni qaytidin terbiyelesh üchün jaza lagérlirini qurushqa bashlighanliqi, 2017-yilidin bashlap goya wirusqa qarshi mudapi'e xaraktérlik zor dolqun qozghap, bu insanlargha waksina urushqa bashlighanliqi, Uyghurlar nopusining 10 pirsenttin 30 pirsentkiche bolghan qismining 'ashqun idé'ologiye wirusi bilen yuqumlan'ghanliqi' seweblik lagérlargha qamalghanliqi, emeliyette xitayning nezeride bir pütün milletning bu wirusqa qarshi mudapiye tedbirining nishanigha aylan'ghanliqi hemde qayta terbiyelesh arqiliq tüzitilmekchi bolghanliqi" bilen bashlaydu.
U lagérlargha qamalghan Uyghurlarning hayati üstide toxtalghanda "Xuddi maw zédong dewridikige oxshash kishilerning öz-özini tenqid qilidighanliqi, xitay kommunistik partiyesining üzündilirini yadlaydighanliqi, eger xitayche öginelmise yaki kommunistik partiyeni qayil qilghudek derijide medhiyeliyelmise jazagha uchraydighanliqi, insanlar öz dinigha emes, kompartiyege étiqad qilish, milliy kimlikini inkar qilip xitay medeniyitini qobul qilish bilen meshghul bolidighanliqi" ni tilgha alidu.
D u q tetqiqat merkizining mudiri enwer ehmet ependi bu heqte toxtalghanda "Jenubiy gérmaniye géziti" ning bu maqale arqiliq Uyghur diyari weziyitini gérmaniye puqralirigha yenimu ilgiriligen halda tonutqanliqini tekitlidi.
Adr'an zénz mezkur söhbet maqaliside mundaq deydu: "Uyghurlarda musteqilliq arzusi we ashqun idiyening mewjutluqi réyalliq. Emma bu hergizmu béyjing teswirlewatqandek derijide emes. Uyghurlar xitaydin tüptin perqlinidighan merkizi asiyagha tewe yüksek medeniyetke ige bir xelq. Bu xelq béyjingning muqamigha ussul oynashni xalimaydu. Ular tibetlerge oxshash özige xas medeniyet hem musteqil idé'ologiye bilen yashashni arzu qilidu. Emma xitayda Uyghurlar ikkinchi derijilik puqra mu'amilisige uchraydu. Bu nurghun kishilerni intayin azablaydu."
Adr'an zénz xitayning din'gha qarshi küreshliri toghrisida toxtalghanda xitayda kishilerning insaniy alahidiliklirige qarighanda hoquq küchining herqachan ghalip ikenliki, xitay kompartiyesige eza xéli köp xitaylarning aldinqi yilliri din'gha étiqad qilishqa bashlighanliqi, buning kompartiyening ichki qismida bölünüsh peyda qilghanliqini tilgha alidu. U shi jinpingning partiyening tizginidin ayrilip qalmasliq, hakimiyetni saqlap qélish üchün jiddiy tedbir éliwatqanliqi, xuddi impérator nérogha oxshash, insanlar aldi bilen manga sejde qilishi, andin özlirining xudalirigha étiqad qilishi kérek, dewatqanliqi, partiyeni söyüsh, partiyege egishish, partiyege boysunushning xitayning dini ikenlikini bayan qilidu.
"Sherqiy türkistan ölimalar birliki" ning mu'awin re'isi turghunjan alawudén ependi bu heqte toxtalghanda xitay hakimiyitining din'gha bolghan düshmenlikining ezeldin mewjutluqini, bügünki künde bu mewqesini téximu bekrek ashkarilighanliqini tilgha aldi.
"Xitay Uyghurlarni ikkinchi derijilik puqragha aylandurmaqchi" namliq bu maqalida adri'an zénz yene Uyghur diyaridiki nazaret sistémiliri toghrisida toxtilidu. U sözide Uyghur élide nazaret astigha élinmighan héchyer we héchkim qalmighanliqini, kishilerning yürüsh-turush, gep-söz, hetta oy-xiyalliriningmu nazaret astida ikenlikini, hakimiyetning digital nazaretni omumlashturushtin sirt, rayon'gha yötkewatqan saqchi qisimliri saniningmu zor derijide éshiwatqanliqini, Uyghur diyarigha yéqinlashqan chet'elliklerningmu chégradila nazaret astigha élinip bolidighanliqini bayan qilidu.
Jaza lagérliri toghrisida toxtalghan adri'an zénz xitayning yéqindin buyan birqanche terbiyelesh merkizini qurup chiqqanliqini, chet'eldin tekshürüshke kelgenlerge bu jaylarni körsitip, "Uyghur diyarida jaza lagérliri emes, belki mushundaq terbiyelesh merkezliri bar," dep köz boyamchiliq qiliwatqanliqini, xitay hakimiyitining jaza lagérliri siyasitini pat arida özgertish niyitining yoqluqini, chünki Uyghurlarni "Yéngi yipek yoli" üchün eng zor xewp dep qaraydighanliqini tekitleydu.
U sözining axirida xitayning Uyghurlarning qelbidiki étiqad tüwrükini jaza lagérliri arqiliq sundurushtin bashqa tallash yoli yoqluqini, Uyghurlarning xitaygha qarshi küreshlirige menbe boluwatqan yürikidiki birdin-bir küchning del shu étiqad ikenlikini, emma étiqadqa qarshi herqandaq küreshning axirqi hésabta netijisiz bolup chiqidighanliqini tarixning ispatlighanliqini eskertidu.
