Almutada “Sherqiy türkistan jumhuriyet küni” xatirilendi

9-Noyabir küni almuta shehiridiki “Qorghan” réstoranigha jem bolghan Uyghurlar 1933-yili qurulghan musteqil sherqiy türkistan islam jumhuriyitining 91 yilliqi we 1944-yili qurulghan musteqil sherqiy türkistan jumhuriyitining 80 yilliqini xatirilidi. Bu murasimni dunya Uyghur qurultiyining qazaqistandiki wekilliri uyushturdi.

Nezir sheklide ötken bu murasimgha riyasetchilik qilghan dunya Uyghur qurultiyining qazaqistandiki wekili rehimjan mensurof uning asasiy meqsiti heqqide chüshendürgendin kéyin, azadliq we erkinlik üchün qurban bolghanlargha atap qur'an tilawet qilindi. Pa'aliyetke bir qisim ziyaliylar, yashlar wekilliri, Uyghur kishilik hoquq we milliy hoquq himayichiliri, yurt-jama'et wekilliri ishtirak qildi.

Murasimda sherqiy türkistan jumhuriyetliri xatirilinish bilen birge yene dunya Uyghur qurultiyining yéqinda ötken 8-qurultiyi heqqide melumatlar bérildi.

Mezkur xatirilesh murasimini uyushturghuchilarning biri, dunya Uyghur qurultiyining ezasi tursunjan sayitof ependi ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Nezirde siyasetshunas, dunya Uyghur qurultiyining birinchi meslihetchisi qehriman aka ghojamberdi dunyadiki weziyet qandaq, 8-qurultayning qandaq ötti, uningdiki saylam qandaq boldi, qandaq ademler saylandi dégen mesililerde we dunya Uyghur qurultiyining élip mangidighan ishliri toghriliq qisqiche chüshendürdi. Andin kéyin dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi bolup saylan'ghan erkin exmetofqa söz bérildi. U 8-qurultay bilen wekillerni, sepdashlarni tebriklidi we qurultaydin kelgen qurultay wekili bolup saylandi dégen guwahnamilerni tarqatti. 8-Qurultaygha bizdin qatnashqan ikki xanim, 7-qurultayning ma'arip mudiri dilnur qasimowa, talghir nahiyelik ayallar kéngishining re'isi gülbanum baqiyéwa qurultay toghriliq qisqiche melumat berdi”

Qehriman ghojamberdi mezkur pa'aliyette ikki jumhuriyetning ötmüshi we sawaqliri, uning bügünki ewladlar üchün ehmiyiti heqqide toxtalghan. U, ilgiri mexsus sherqiy türkistan jumhuriyiti tarixi, Uyghurlar tarixi heqqide birqanche kitab we maqalilerni yazghan bolup, uning doklati murasim qatnashquchilirining sherqiy türkistan jumhuriyiti tarixi heqqide melumatqa ige bolushida ünümlük boldi.

Biz jumhuriyet küni murasimigha qatnashqan hem yéqinda ötken 8-nöwetlik dunya Uyghur qurultiyi omumiy wekiller yighinigha qatniship kelgen gülbanum baqiyéwa xanimni ziyaret qilduq. U, mundaq dédi: “Ikki sherqiy türkistan jumhuriyitini xatirilesh pa'aliyitini ötküzüsh en'enige aylandi. Bu yilmu biz yighilip, shu yillarda qed kötürgen musteqil jumhuriyetlirimizni, uningda xizmet qilghan büyük namayendilirimizni eske alduq. Siyasetshunas qehriman ghojamberdi adettikidek shu döletlirimizning peyda bolushi, kéyinki teqdiri, ularning Uyghur xelqining qelbide tutqan orni heqqide tepsiliy chüshenche berdi. Elwette, bizning ejdadlirimiz qurghan memliketlirimizni xatirilesh kéyinki ewladlirimiz üchünmu bek muhimdur. Sewebi xelqimizning kélechiki shularning qolida. Shuning üchün mushundaq pa'aliyetlerge yashlirimizni köplep jelp qilishimiz kérek. Barliqinglarni mushu jumhuriyet küni bilen chin qelbimdin tebrikleymen.”

Gülbanum baqiyééwa yene özining seperdin alghan tesiratini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Méni bu küni xushal qilghan yéri shu boldiki, men 8-nöwetlik dunya Uyghur qurultiyi omumiy wekiller yighinigha qatniship, uttur mushu murasimgha ülgürüp keldim. Qurultaygha bérip qatniship, qaytishimizni wekiller chong teshnaliq bilen kütti. Manga söz bérilgende köp hayajanlandim. Ular téximu qiziq so'allarni berdi. Bu qurultaydiki eng chong yene bir weqe saylamning ötüshi. Saylam démokratik asasta ötti. Her qaysimiz öz ixtiyarimiz bilen rehberlerni sayliduq. Saylam nahayiti muweppeqiyetlik ötti, dep hésablaymen. Biz dolqun eysaning qurultay re'isi bolup turghinida uning köp emeliy ishlirining guwahchisi bolduq” .

Tarixiy melumatlardin igilishimizche, 1944-yili qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyiti xitay we sowét kommunist hakimiyetlirining til biriktürüshi arqisida yoqitilghandin kéyin köpligen sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümet ezaliri we milliy armiyening jengchi-ofitsérliri xitayning teqiblirige uchrighan idi. Ularning xéli köp qismi 1955-1963-yilliri arisida ottura asiya jumhuriyetlirige, jümlidin qazaqistan'gha chiqip kétishke mejbur bolghan. Hazir ularning barliqi alemdin ötken. Ular hayat waqitlirida her yili sherqiy türkistan jumhuriyet künliri daghdughiliq xatirilen'gen bolup, bundaq murasimlargha ular terep-tereptin kélip qatnishatti. Hazir 1944-1949-yilidiki mezkur sherqiy türkistan jumhuriyitige qatnashqanlarning hemmisi dégüdek wapat bolghan. Lékin ularning arisida jumhuriyet bash katipi abdure'up mexsum ibrahimi, milliy armiye mu'awin bash qomandani zunun téyipof, milliy armiye polkowniki ziya semedi hetta jumhuriyet re'isi elixan töre qatarliq yüzligen dölet we armiye yuqiri derijilik rehbiri shexsliri bar idi.