Amérika pirézidéntliq saylimining netijisi bir qisim Uyghurlarni shadlandurdi

Pütün dunya köz tikiwatqan amérika pirézidéntliq saylimining netijisi 6-noyabir seherde melum bolghandin kéyin sabiq pirézidént donald trampning 2025-yili 20-yanwarda aq saraygha köchüp kirip ish béjiridighanliqi muqimlashti. Bu qétimqi saylamning dunya weziyiti tolimu murekkeplishiwatqan bir peytke toghra kélishi, jümlidin amérika-xitay munasiwiti, rusiye-ukra'ina urushi qatarliq zor weqeler Uyghur qirghinchiliqining chuqanlirini bésip kétishi tüpeylidin muhajirettiki Uyghurlarmu bu saylamgha yéqindin diqqet qilip kéliwatqanidi. Bu hal amérika kéngesh palatasining jumhuriyetchi az sanliqlar rehbiri mich mekkonél (Mitch McConnell) ning “Bu qétimqi saylam 2-dunya urushidin buyanqi eng xeterlik peytke toghra keldi” dégen sözliridimu eks etken bolup, donald tramp dewride Uyghur qirghinchiliqining resmiy étirap qilinishi bilen zich baghlan'ghan halda bu heqte köpligen so'allargha duch kelmekte.

Uyghur élidiki qirghinchiliq 2017-yilliridin bashlap resmiy halda tashqi dunyagha bilinishke bashlighandin kéyin her tereplime tirishchanliqlar, mutexessislerning doklatliri, lagér shahitlirining bayanliri we amérika hökümiti toplighan uchurlar asasida 2021-yili 19-yanwar küni amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo (Mike Pompeo) ependi “Xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan zulumliri qirghinchiliqtur” dégen tarixiy hökümni élan qildi. Bu kün del tramp hökümiti aqsaraydin ayrilip, baydén hökümiti ularning ornini élishqa bir kün qalghan waqit bolghachqa bu tarixiy qararning aqiwiti qandaq bolidighanliqi heqqide türlük endishilermu otturigha chiqqanidi. Halbuki yéngidin tashqi ishlar ministiri bolghan antoni bilinkin (Antony Blinken) bu heqtiki guwahliq yighinida bu qarar heqqidiki so'allargha jawab bérip: “Bu mesilide méning qararimmu mushundaq” déyish arqiliq buning amérika hökümiti üchün özgermes qarar bolidighanliqini bildürdi.

Derweqe shuningdin kéyinki töt yilda baydén hökümiti bu heqte bezi emeliy qedemlerni aldi. Aldi bilen Uyghurlar heqqide “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” we “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni” namliq qanunlar resmiy ishqa éship, Uyghur qirghinchiliqidiki yadroluq mezmunlar qanun boyiche bir yaqliq qilinidighan témilar derijisige kötürüldi. Amérika weten xewpsizlik ministirliqi we tashqi ishlar ministirliqi bu sahe boyiche bir qatar emeliy xizmetlerni wujudqa chiqardi. Shu sewebtinmu Uyghurlargha munasiwetlik ashu bir qatar tereqqiyatlargha asas salghan jumhuriyetchiler partiyesining yéngidin hakimiyet béshigha qaytip kélishi muhajirettiki köp qisim Uyghurlarni xushal qilghan weqelerdin bolup qaldi. Bu heqte söz bolghanda amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar iltebir saylam netijisining Uyghurlar üchün kichikkine bolsimu xeyrlik ishlargha seweb bolushining muhim ikenlikini alahide tekitleydu.

Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki qarar sabiq pirézidént tramp dewride élan qilin'ghan hemde baydén hökümiti bu qararni dawamlashturup ijra qilghanliqtek ré'alliq dunya Uyghur qurultiyi (d u q) ijra'iye komitétining re'isi, Uyghur herikitining diréktori roshen abbasning bu heqtiki chüshenchiside muhim salmaqni igileydu. Shunga u yéngidin ish bashlash aldida turghan tramp hökümitining bu qararni ijra qilish saheside téximu küchlük tedbirlerni otturigha chiqirishigha bolghan ümidwarliqini ziyaritimiz jeryanida alahide eskertti.

Tramp hökümiti izchil tekitlep kéliwatqan mesile “Qanunsiz köchmenler” we amérika chégrasining mustehkem bolushi heqqidiki mesililerge chétilidighan bolup, mushu sewebtin bu qétimqi saylamda donald trampning yéngip chiqishi amérika teweside siyasiy panahliq iltimasi bilen turuwatqan bir qisim Uyghurlarni endishige sélip qoyghanliqi melum. Emma elfidar iltebirning qarishiche, bu xil endishe pütünley orunsiz. Chünki donald tramp tekitlewatqan “Köchmenler” mesilisi qanunsiz halda “Tam atlap” kiriwalghan köchmenlerge qaritilghan bolup, Uyghurlardek qirghinchiliqqa duch kélip panahliq iltimasi sun'ghan Uyghurlar bu xil “Qanunsiz köchmenler” din pütünley perq qilidu.

Muhajirettiki Uyghur dawasi tashqi jehette herqachan chet el hökümetlirining biwasite yaki wasitilik qollashlirigha mohtaj bolidighanliqini eskertken roshen abbas bu qétimqi saylam netijisining Uyghur dawasigha belgilik derijide paydiliq bolushini ümid qilidu. Uning qarishiche, amérika-xitay munasiwiti nöwette iqtisadiy we siyasiy sewebler tüpeylidin yiriklishiwatqanda bu hal wasitilik halda Uyghur dawasigha bezi ijabiy pursetlerni ata qilishi mumkin.

Nöwette amérika pirézidéntliq saylimi dunyadiki herqaysi axbarat wasitilirining bash betliridin orun éliwatqan bolup, buninggha munasiwetlik köpligen mesililer toghrisida oxshimighan mewqediki pikirler otturigha chiqiwatqanliqi melum.