Мутәхәссисләр америка, хитай вә русийә арисидики мунасивәтләр һәққидә пикир баян қилди

Дуня аммиви ахбарат васитилиридә елан қилиниватқан мәлуматларға қариғанда, кейинки вақитларда америка қошма штатлири вә хитай оттурисидики мунасивәтләрниң хели җиддийлишиватқанлиқи байқалмақтикән. Мутәхәссисләр буни көпинчә тибәт, тәйвән вә уйғур елидики вәзийәт билән бағлап анализ қилмақта. Бу җәһәттә өзини дунядики әң алдинқи қатарлиқ һесаблайдиған русийәниңму бу икки мәмликәткә нисбәтән тутқан позитсийәси мутәхәссисләрниң диққитини тартидиған мәсилигә айланмақта.

Йеқинда елан қилинған русийәниң “взгляд” (йеңилиқлар) агентлиқида елан қилинған йевгений крутикофниң “қандақ қилип а қ ш хитайни онлиған айрим кинәзликләргә парчилашқа урунмақта” намлиқ мақалида ейтилишичә, америка хитайни униң аптономийәлиридин бөлүветишкә һәм милләтләр ара тоқунушларни күчәйтишкә қаритилған бир түркүм билдүрүшләрни һәм тәшәббусларни қилғаникән. Мақалә аптори а қ ш ниң кейинки вақитларда тибәт, тәйвән һәм уйғурлар тоғрилиқ чиқарған қанун лайиһәлириниң биваситә хитайға қарши қаритилғанлиқини тәкитләп, буни хитайда милләтләр ара мәсилиләрни кәлтүрүп чиқириш мәқситидә хитайниң дөләт қурулушиға қилинған ташқи һуҗум һәм хәлқара қанунлар нуқтиинәзиридин хитайниң ички ишлириға арилашқанлиқ дәп қариған.

Мақалидә уйғур мәсилисиму көтүрилгән болуп, униң аптори вашингтонниң уйғурларни һәддидин ташқири қоллаватқанлиқини оттуриға қойған. У уйғурларниң ирақтики, сүрийәдики, һәтта чеченистандики уруш һәрикәтлиригә қатнишиватқан болсиму, американиң уйғурларниң миллий бөлгүнчилик һәрикәтлирини диний әсәбий күчләр тизимиға киргүзүштин баш тартиватқанлиқини билдүргән.

Йәнә бир тәрәптин, мақалә аптори инглиз-саксон тиллиқ аммиви ахбарат васитилириниң бир нәччә йиллар давамида уйғур елидики вәзийәт әтрапида хитайға қарши қаттиқ тәшвиқат йүргүзливатқанлиқини, болупму бу районда бейҗиң тәрипидин қурулған мәхсус әмгәк лагерлириға диққәт қилиниватқанлиқини илгири сүргән.

“мәркизий асия” тор бетидә елан қилинған марк скоттниң “русийә вә хитай таратқуларда а қ ш дики наразилиқларни көптүрмәктә” намлиқ мақалисидин мәлум болушичә, русийә вә хитай ахирқи вақитларда америкада орун алған наразилиқ һәрикәтлирини өз мәнпәәтлиридә ишлитишкә тиришип, буниңда иҗтимаий таратқулардин пайдиланмақтикән. Кейинки үч күнниң ичидила хитай әлчилири, русийә тәрипидин қоллап-қуввәтлиниватқан “йеңилиқлар” агентлиқлири һәм русийә вә хитай билән алақиси бар башқиму мәнбәләр америка һәққидә 1200 дин ошуқ хәвәр елан қилған. Бу хәвәрләрдә америка шәһәрлиридә йүз бериватқан вәқәләр һәққидә хилму хил көптүрүлгән қарашлар тарқитилған. Мәсилән, хитай таратқулирида американиң атланта шәһиридә болуп өткән наразилиқ һәрикитидә икки оқуғучиниң сақчилар тәрипидин тутқун қилиниш видейоси тарқитилған. Мақалида ейтилишичә, бейҗиңниң болупму уйғурларға нисбәтән тутқан қаттиқ қоллуқ тактикисиға қаримай, хитайниң бир әмәлдари бу видейоға қаритип “сақчи тәрипидин һәддидин ашқан күч қоллиниш” дәп баһалиғаникән.

Америка вә хитай мунасивәтлириниң начарлишиши русийәгә қандақ тәсир көрситиши мумкин? бу мәмликәтләр арисидики мунасивәтләр уйғурларға тәсир қиламду?

Радийомиз зияритини қобул қилған қазақистанлиқ сиясәтшунас пйотр своик әпәнди мундақ деди: “мәсилә а қ ш вә хитай оттурисидики мунасивәтләрниң начарлишишида әмәс, бәлки һакимийийәткә кәлгән президент трампниң аңлиқ һалда совет иттипақида орун алған қайта қуруш сияситигичә болған арилиқта шәкилләнгән а қ ш вә хитай иқтисадлириниң бир пүтүнлүкини бузушқа қаритилған һәрикәт елип бериватқанлиқида. Келәчәктә дуня бир қутуптин көп қутуплишишқа қарап өзгириду. Йәни келәчәктә хитай, америка, явропа, явроасия иқтисад иттипақи һәр қайси өз алдиға яшайдиған болиду. Шуниң үчүн бүгүнки дуня вәзийитини америка-хитай-русийә мунасивәтлири асасида әмәс, бәлки уларниң һәр қайсини алаһидә район сүпитидә қараш керәк.”

Пйотр своикниң қаришичә, дуняға тариған корона вируси бир кесәл сүпитидә әмәс, бәлки сиясәт сүпитидә барлиқ мәмликәтләрниң әһвалиға тәсир көрсәтмәктикән. Русийә бу җәһәттә я хитай, я америка тәрәп болмай, өзиниң бу позитсийәсини чүшәндүрүшни халимайдикән һәм буни америка вә хитай оттурисидики мәсилә дәп қарайдикән.

Сиясәтшунас җасарал қуванишалин әпәнди русийәниң даим америка билән риқабәтлишип келиватқан бир мәмликәт икәнликини, һәтта йеқинда америкада қара тәнлик йигитниң сақчилар тәрипидин өлтүрүлүш сәвәбидин чиққан наразилиқ һәрикәтлиригә хушал болуп олтурғанлиқини билдүрүп, мундақ деди: “американиң русийәгә ембарго селиватқанлиқи мәлум. Кремилгә бу оңай чүшүвалмайду. Әһвали барғансери начарлаватиду. Американиң хитай билән болған мунасивити һазир һәқиқәтән яхши әмәс. Йеқинда америка шәрқий түркистандики уйғур қериндашларниң әһвалиға қарита наразилиқ билдүрүп, хитайға қарши чариләр қолланғанлиқи мәлум. Шуниңға қариғанда, америка бизгә дост болуватиду. Буниңда һеч қандақ гуман йоқ. Бизниң һөкүмитимизниң русийәгә қарита достлуқиғиму ишинишкә болмайду. Қазақистанниң русийәдин көрмигән яманлиқи йоқ. Русийә бизни руслаштуруш, байлиқлиримизни булаш ишлирини елип барди. Хитайниң уйғур, қазақ, қирғиз вә башқа түрк-мусулман хәлқләргә елип келиватқан зулумлири мәлум. Шуниң үчүн һәм русийәдин, һәм хитайдин сақланғинимиз дурус. Буниңға биз һазирчә тосалғу болалмайватимиз. Буниңға пәқәт америка қарши туралайду.”

Қирғизистанлиқ сиясәтшунас рәһим һапизоф әпәндиниң пикричә, корона вируси дунядики алдинқи қатарлиқ мәмликәтләрниң өзара сода-иқтисадий, сиясий мунасивәтлириниң кәскинлишишигә сәвәб болғаникән. Болупму америка вә хитай оттурисидики сода урушиниң бүгүнки күндә өзиниң әң чоққисиға йәткәнлики шуниң бир испати икән. Йәнә бир тәрәптин, һәр икки тәрәп бир-бирини корона вирусиниң дуняға тарилишида тохтимай әйиблимәктикән.

Рәһим һапизоф мундақ деди: “бу икки тәрәплимилик тоқунушта русийә хитай тәрәп болмақта. Русийә бүгүнки күндә ғәрб дөләтлириниң русийәгә қарита қоллиниватқан иқтисадий ембарголири вә дуня йүзидә нефит баһасиниң төвәнлиши мунасивити билән еғир иқтисадий, һәрбий вә сиясий крезисқа учримақта. Һазир сүрийә вә ливийәдә русийәниң әһвали яхши әмәс. Бүгүн америкада йүз бериватқан топилаңлар әл ичидики вәзийәтни кәскинләштүрмәктә вә бу чатақлар американиң иқтисадиға сәлбий тәсирини көрсәтмәктә. Мән ойлаймәнки, америка иқтисад җәһәттин дунядики әң күчлүк дөләт. Лекин у вақитлиқ бу ишларға қаримай, хитайниң уйғур хәлқигә қаратқан вәһшиянә сияситигә қарши туриду. Хитай коммунист һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан вәһшиянә, алдамчилиқ сиясити хәлқарада паш болмақта. Бу үч дөләтниң бир-биригә қарши туруши уйғурларға сәлбий тәсирини көрсәтмәйватиду.”

Рәһим һапизоф йеқин арида американиң ичидики наразилиқ һәрикәтлириниң бесилип, униң хәлқарадики актиплиқиниң техиму күчийидиғанлиқини билдүрди.

Игилинишичә, йеқинда хитай ташқи ишлар министирлиқиниң баянатчиси җав лиҗйән американиң хитай мәнпәәтлиригә зиян кәлтүрүш урунушлириниң қаттиқ қаршилиққа учрайдиғанлиқини билдүргән. У хитайниң бихәтәрлик вә тәрәққият саһәлиридики өз мәнпәәтлирини қәтий қоғдайдиғанлиқини көрсәткән.