Америка билән хитайниң 50 йиллиқ дипломатик мунасивити: хитайниң өгзигә чиқивелип шотини тартивелиш һийлиси

Мухбиримиз җәвлан
2022-03-01

Америка билән хитайниң 50 йиллиқ дипломатик мунасивити: хитайниң өгзигә чиқивелип шотини тартивелиш һийлиси

Сабиқ америка президенти ричард нексон 1972-йилидики хитай зияритидә мавзидоң билән биргә. 1972-Йили 21-феврал. Бейҗиң.

Social Media

Сабиқ америка президенти ричард нексон 1972-йил 2-айниң 21-күнидин 28-күнигичә хитайни зиярәт қилған болуп, бу йил мәзкур тарихий характерлик зиярәтниң, шундақла америка билән хитайниң дипломатик мунасивәт орнатқанлиқиниң 50 йиллиқи һесаблиниду. Бу мунасивәт билән әйни чағда мәзкур зиярәткә шаһит болған дипломат винстон лорд (Winston Lord) әркин асия радиоси хитай бөлүминиң зияритини қобул қилған. Винстон лорд 1971-йил 7-айда дөләт бихәтәрлик мәслиһәтчиси һенри кессингер (Henry Kissenger) гә һәмраһ болуп, бу зиярәтниң тәйярлиқ хизмитини ишлигән болуп, 1985-йилдин 1989-йилғичә америкиниң хитайда турушлуқ баш әлчиси болған. У мухбир билән өткүзгән сөһбитидә шу қетимлиқ тарихий учришишни әсләш билән биргә, америка билән хитайниң 50 йиллиқ мунасивитигә баһа бәргән.

Венстон лордниң қаришичә, йеқинқи йиллардин бери америка билән хитай мунасивитиниң яманлишип кетишидики асаслиқ сәвәбчи хитай рәиси ши җинпиң икән. У дөләт ичидә қаттиқ қол сиясәт йүргүзүп, дөләт сиртида иғвагәрчилик қилған; җәнубий деңиздики қошнилириға тәһдит салған, һиндистанға һуҗум қилған, уйғурларға қәбиһ зиянкәшлик қилған, хоңкоңлуқларни бастурған; хитай йәнә американи қайрип қоюп, өз әтрапидики қошнилири вә пүтүн дуняға күч көрситишкә атланған.

Винстон лорд хитай билән русийәниң мунасивити һәққидә тохтилип мундақ дегән: “хитай русийәниң окраинаға қилған һуҗумидин гаңгирап қалди. Руслар 1969-йил хитайғиму һуҗум қилғаниди. Шүбһисизки, хитай һазир ғәрб дунясиниң украина мәсилисидә русийәгә қиливатқан бесимиға диққәт қиливатиду. Биз бу ишқа инкас қайтурушта аҗиз кәлдуқ, шуңа хитай бизниму ишәнчсиз дәп қарайду. Мениңчә, украинада немә иш болушидин қәтийнәзәр, хитай тәйвәнгә алдирап һуҗум қилмайду, чүнки хәтири бәк чоң, әгәр хитай буниңда мәғлуп болса, ши җинпиңниң тәхти ғулайду. Әгәр буниңға америка арилашса, һәрбий җәһәттин буниң хәтири техиму еғир болиду”.

Истратегийә мутәхәссиси, доктор әркин әкрәм әпәнди америка билән хитайниң дипломатик мунасивәт орнитишиниң арқа көрүнүшини чүшәндүрди. Униң билдүрүшичә, америка хитай билән мунасивәт орнитишниң алдидила хитай билән советниң мунасивити бузулуп болған болуп, америка билән хитай советқа қарши бирлик сәп һасил қилған. Америка билән хитай өзлириниң дөләт мәнпәәтини дәп идиологийәлик ихтилапни бир мәзгил қайрип қойған болсиму, хитай американиң ярдими билән күчлинивалғандин кейин бу ихтилапни қайта көтүрүп чиқип, америкиға қарши мәйданға өткән.

Сиясий анализчи гордон чаң әпәнди америка билән хитайниң тарихий мунасивитиниң бүгүн украина мәсилиси сәвәбидин әң яман нуқтиға кәлгәнликини билдүрүп мундақ деди: “хитайниң виладимир путинниң украинаға һуҗум қилишиға иқтисад вә дипломатийә җәһәттин биваситә ярдәм бериши америкиниң хитайға болған қаришида кәскин бурулуш һасил қилғандәк қилиду. Нәччә он йилдин бери америка сиясәтчилири хитай компартийәсини хәлқара системиға елип киришни үмид қилип, хели издинип бақти. Әмма хитай һөкүмити техиму рәзиллишип кәтти. Хитай рәһбәрлири қошна дөләтләргә иғвагәрчилик қилди, өз хәлқини бастурди, һәтта аз санлиқ милләтләргә ирқий қирғинчилиқ йүргүзүп, инсанийәткә қарши җинайәт өткүзди”.

Йеқинда “ню-йорк вақти гезити” дә елан қилинған “мана бу, нексон қорққан хитай-русийә достлуқи” намлиқ мақалидә мундақ дейилгән:

“нексонниң хитайни зиярәт қилғиниға 50 йил болған бу күндә бир қисим америка әмәлдарлири вә дипломатлири хитай билән һәмкарлишишниң ақиланилик болмиғанлиқини тилға елишқа башлиди, нексонниңму бу истратегийәгә қайта баһа бәргинидә мурәккәп һессиятқа кәлгәнлики, һәтта бир аз пушайман қилғанлиқи мәлум. Русийә һәрбий җәһәттә америкаға тәһдит пәйда қилсиму, иқтисадий җәһәттә американиң риқабәтчиси болалмайду. Әмма хитай бу әсирдә иқтисад вә һәрбий күч җәһәттә американиң йетәкчилик орниға хирис пәйда қилмақта”.

Аптор фараһ стокман (Farah Stockman) ниң қаришичә, бир қисим америка сиясәтчилири “американиң ярдими болмиған болсиму, хитай бәрибир тәрәққий қилатти; хитай рәқиб әмәс, бәлки яхши һәмкарлашқучи” дәп ойлайдикән. Йиллардин бери бу сиясәтчиләр хитай билән сода қилишниң пайдисиға берилип кетип, униң хәтиригә сәл қариған. “хитай әркин базар игиликини тәрәққий қилдурса демократийәгә қарап йүзлиниду” дәп хата ойливалған. Көплигән америка карханичилири хитайдин мәнпәәт алған, америка истемалчилириму хитайниң әрзан маллириға көнүп қалған; әмма америкалиқ карханичилар завутлирини хитайға йөткәп кәткәчкә, америкалиқ ишчилар ишсиз қалған; йәнә келип, америка өткән 20 йилда террорлуққа қарши уруш билән алдираш болуп кетип, хитайдәк йошурун апәткә сәл қариған. Бүгүнки күндә хитайниң хәлқара мунасивәт вә америка иқтисадида тутқан орни вә хәтири нексонниң тәсәввуридин көп һалқип кәткән.

Әркин әкрәм әпәнди америка билән хитай мунасивәтлириниң йириклишиши билән уйғур мәсилисиниң техиму муһим орунға өткәнликини баян қилди.

Мақалидә көрситилишичә, русийә президенти путин билән хитай рәиси ши җинпиң бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқисиниң ечилиш мурасимидин илгири бирләшмә баянат елан қилип, икки дөләт мунасивитини техиму күчәйтидиғанлиқи һәққидә вәдә беришкән. Хитай русийәни қоллап, натониң кеңийишини тосимақчи болған; русийәму хитайниң тәйвәнгә болған “игидарчилиқ һоқуқи” ни қоллимақчи болған; әйни чағда совет иттипақи хитайниң акиси болған болса, бу қетим русийә “хитай акиси” дин мәдәт елип, украинаға һуҗум қилған. Икки мустәбитниң бундақ һәмкарлишип қелишидики сәвәб, америка билән ғәрбий явропа уларниң ортақ дүшминигә айлинип қалған.

Әркин әкрәм әпәнди хитай билән русийәниң һәмкарлиқиниң уйғур мәсилисигә изчил пайдисиз болуп кәлгәнликини тилға алди.

Гордон чаң әпәнди хитайниң русийә билән бирликтә хата йолға, һалакәт йолиға қарап кетиватқанлиқини билдүрүп мундақ деди: “хитайниң бу қетим украина мәсилисидики көрәңлики вә җаһиллиқи һәммигә аян болди. Көплигән кишиләр шуни һес қилдики, хитайниң зиянкәшликигә учриғучилар чоқум бирлишиши керәк, хитай әмди ислаһ қилғили болмайдиған дөләткә айланди, шуңа уларниң (хитайниң зулумиға учриғучиларниң) хитай һакимийитигә қәтий қарши туридиған вақти кәлди.

Мақалидә йәнә мундақ дейилгән: “хитай билән русийәниң дөләт башлиқлири өзлириниң бирләшмә баянатида дуняниң өзгәргәнлики, русийә билән хитайниң дунядики чоң дөләтләр қатарида һөрмәтлиниши керәкликини алаһидә тәкитлигән. Һалбуки, җаһан әһли дунядики әң чоң түрмә болған бир дөләтниң (йәни хитайниң) йетәкчиликини қобул қилмайду. Шундақ дейәләймизки, дуняниң тәқдири бизниң бу мустәбит дөләтләргә тутқан позитсийәмиз вә һәрикитимиз тәрипидин бәлгилиниду. Америкалиқлар чоқум өзиниң қиммәт қариши вә бир йолдики иттипақдашлирини қоғдиши керәк”.