“Amérika-xitay soda kélishimi” we amérika-iran krizisi arisida qalghan “Uyghur kishilik hoquq qanun layihisi”
2020.01.06
Amérika prézidénti donald tramp amérika-xitay arisidiki birinchi basquchluq “Soda kélishimi” ning mushu ayning 15-küni aqsarayda imzalinidighanliqini jakarlighan idi.
Xitay bilen bolghan soda ixtilapini ongushluq hel qilip, soda kélishimini imzalash prézidént trampning bu yil axirida élip bérilidighan prézidéntliq saylimida bélet tashlighuchi xelq ammi'isni qayil qilishi üchün belgilik rol oynaydighan bolghachqa, uning bu kélishimge ehmiyet bériwatqanliqi melum.
Shunga eger bu birinchi basquchluq soda kélishimi imzalan'ghan teqdirde buning amérika hökümitining kishilik hoquq, diniy erkinlik qatarliq mesililerde xitaygha qaratqan tenqidiy pozitsiyesige qandaq tesir körsitidighanliqi, bolupmu Uyghurlar üchün muhim ehmiyetke ige bolghan “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ning maqullinishigha qandaq tesir peyda qilidighanliqi diqqet qozghawatqan mesilige aylan'ghan.
Amérika kéngesh palata ezasi marko rubiyo 5-yanwar küni amérikaning CBS qanilining bir programmisigha qatnashqanda bu heqte toxtalghan. U bu “Soda kélishimi” ning amérika hökümitini xitayni kishilik hoquq mesiliside tenqidleshtin toxtitip qoymasliqi kéreklikini bildürgen we “Men xitaygha köprek mal sétish bedilige xitayda yüz bériwatqan ajayip-gharayip kishilik hoquq depsendichiliklirige körmeske sélishtin ibaret bu köz qarashni esla qobul qilmaymen. Xitay bilen imzalinidighan soda kélishimide kishilik hoquq mesilisining tilgha élinmasliqi bu mesilining dawamliq halda chetke qéqilidighanliqidin dérek bermeydu,” dep eskertken.
Amérikadiki adwokat, Uyghur kishilik hoquq qurulushi hey'et riyasitining re'isi nuriy türkel ependi bu heqte qilghan sözide xitayning kishilik hoquq mesilisini tenqidleshtin toxtap qélishtek paydisiz amillargha qarshi amérika dölet mejlisidiki pa'aliyetlerni kücheytishning zörür bolidighanliqini bildürdi.
Melum bolushiche, 15-yanwardiki kélishim imzalash murasimigha xitayning mu'awin bash ministiri lyu xé bashchiliqidiki hey'etning kélidighanliqi texmin qilinmaqtiken. Prézidént tramp bolsa ikkinchi basquchluq uchrishishlar üchün özining béyjinggha baridighanliqinimu tilgha alghan.
1-Basquchluq mezkur kélishim del “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” amérika awam palatasida maqullinip, jumhuriyetchiler köp sanliqni igileydighan kéngesh palatasining maqullishigha sunulghan mezgilde hasil qilin'ghan idi. Gerche bu “Qanun layihesi” amérika awam patalasida mutleq köp sandiki awaz bilen maqulluqtin ötken bolsimu, biraq kéngesh palatasining xizmet teripi seweblik 12-ay ichide awazgha qoyulmay, 2020-yiligha qalghan idi.
Marko rubiyo yekshenbe künidiki sözide “Uyghur kishilik hoquq qanuni” ning amérika dölet mejliside tézlik bilen maqullinishini ümid qilidighanliqini bildürgen. Nuriy türkel ependi sözide amérika dölet mejliside eger “Qanun layihesi” ning mutleq köp sandiki awaz bilen ötküzülüshini qolgha keltürgen teqdirde bu “Qanun layihesi” ge prézidént trampning qol qoyushni ret qilish hoquqimu qalmaydighanliqini eskertti.
Nuriy türkel ependining qarishiche, Uyghurlar bügünki künde yüzliniwatqan bu weziyet xalighan jayda tekitlinip ötüp kétidighan addiy kishilik hoquq mesilisi bolushtin halqip ketken bolghachqa, amérika özining qimmet qarishida qanchilik derijide ching turalaydighanliqini körsitip béridighan bu mesilide yéniklik bilen qarar chiqarmasliqi mumkin iken. Biraq, nöwette amérika-xitay söhbetliridin bashqa, ottura-sherqte otturigha chiqqan yéngi weziyetning Uyghurlarning weziyitige tesir körsitish éhtimalliqi mewjut iken.
Derweqe, amérikaning bir uchquchisiz urush ayropilani 3-dékabir jüme küni seher sa'etliride baghdat xelq'ara ayrodromining etrapida iran islam inqilabiy muhapizetchiler qisimigha qarashliq quddus brigadasining qomandani qasim sulaymanini hawa hujumida öltürgendin kéyin amérika-iran weziyiti qattiq jiddiyleshken. Pütün axbaratlar yene ottura-sherq weziyitige merkezleshmekte. Dunyaning diqqitining iran'gha burulushi bezi Uyghur közetküchilerde amérikaning lagérlar mesiliside xitay hökümitige qaratqan bésimning pesiyip qélishigha seweb bolup qalarmu, dégen endishinimu peyda qildi.
“Jenubiy xitay etigenlik géziti” 6-yanwar küni marko rubiyoning CBS qanilining bir programmisigha qatnashqanda qilghan sözi heqqidiki xewiride xitaydiki lu shang isimlik bir amérika-xitay munasiwetliri tetqiqatchisini ziyaret qilghan bolup, lu shang sözide “Amérikaning Uyghur kishilik hoquq qanunini simowl xaraktérlik dep qaraydighanliqini, bolupmu hazirqidek amérika-iran kirizi'isi chongqurlashqan bir peytte prézidént trampni ‛Uyghur qanuni kartisi‛ni oynimaydu,” dep qaraydighanliqini bayan qilghan. Nuriy türkel ependi sözide eger amérika iran bilen bolghan bu kiriziske chongqurlap kirip ketken teqdirde buning amérika üchün tarixiy xataliq bolup qélishi mumkinlikini tekitlidi.