Amérikaning baydén hökümiti xitayning yéngi énérgiye, polat we alyumin mehsulatlirigha tamozhna béjini ashurdi
2024.05.14

Amérikaning baydén hökümiti 14-aprél küni xitayning tokluq aptomobil, tipliq ilghar bataréye, küntaxta bataréyesi, polat-tömür, alyumin we dawalash üskünilirige yéngi tamozhna béji qoyush pilanini élan qildi. Yéngi tamozhna béji pilani xitay tokluq aptomobilliridin élinidighan tamozhna béjining töt hessidek köpiyishige türtke bolidighanliqi qeyt qilinmaqta. Xitayni éhtiyajdin artuq mehsulat ishlepchiqirip dunya iqtisadigha xewp yetküzüsh bilen agahlandurup kelgen baydén hökümitining bu qarari, amérikaning sabiq prézidénti donald tramptin kéyin xitay mehsulatlirigha qoyghan eng chong tamozhna béji jazasi, dep qarilip, buning amérika-xitay arisidiki eslidinla keskin bolghan sürkilishni téximu keskinleshtüridighanliqi qeyt qilinmaqta.
Lékin, mezkur tamozhna béjining, qurulmisi seweblik pul paxalliqining tesirige köp uchrimasliqi mumkinliki ilgiri sürülsimu,shuningdek baydén hökümitidiki emeldarlarning tamozhna béji xitay bilen bolghan jiddiylikni kücheytidu, dep qarimaydighanliqi we xitayning buninggha qarshi inkasini kütidighanliqini bildürsimu, emma ikki dölet arisidiki soda ixtilapi kücheyse, buning uzun muddetlik tesirining qandaq bolushining éniqsiz ikenlikimu qeyt qilinmaqta.
Bezi amérikaliq analizchilarning qarishiche, prézidént baydénning yéngi tamozhna béji qarari xitaygha bolghan bésimni kücheytidu. Bu kéchikip élin'ghan bir qarar bolsimu, emma héchnéme qilmighandin yaxshiraq iken. Amérikaliq zhurnalist, siyasi obzorchi, “Amérika-xitay chong téxnologiye urushi” qatarliq kitablarning aptori gordon chang mundaq deydu:“Xitayning amérikagha qarshi soda urushi élip bériwatqinigha nechche on yillar boldi. Bu tamozhna béji amérika bilen xitay arisidiki uzun mezgillik küreshning peqet bir parchisi, xalas. Halbuki, amérikaning özini estayidilliq bilen qoghdash waqti kelgen.”
Gordon changning qeyt qilishiche, prézidént baydénning 18 milyard dollarliq tamozhna béji pilanining amérika-xitay omumi soda hejmidiki tutqan orni chong bolmisimu, emma bu, iqtisadni qutquzushta tashqi sodigha tayinidighan xitay üchün chong mesile dep qarilidiken.
Gordon chang mundaq deydu:“Shi jinpingning birdin-bir amali yaki uning xitay iqtisadini qutquzush pilani téximu köp mal éksport qilishqa tayinidu. Bu dégenlik xitay üchün uning dunya bazirigha chiqishi, bolupmu uning amérika bazirigha kirishi intayin muhim. Buningda manga shunisi éniqki, xitay yéngi tamozhna béjini uning üchün zor mesile, dep hésablaydu.”
2024-Yilidin bashlap yolgha qoyulidighan yéngi tamozhna béjining kelgüsi 3 yilda qedem basquchluq ijra qilinidighanliqi, uning tokluq aptomobil, küntaxta bataréyesi, okul, yingne qatarliqlar tébbiy üsküniler, polat-tömür, alyumin we bashqa mehsulatlargha tedbiqlinidighanliqi melum. Nöwette, xitay tokluq aptomobilliri amérika bazirida yawropadikidek köp bolsimu, emma Uyghur mejburiy emgiki matériyal ishlepchiqirish basquchigha merkezleshken, shundaqla xitayning qoshumche yardem puligha ériship kelgen erzan bahaliq xitay tokluq aptomobillirining pat yéqinda amérika bazirighimu kelkündek éqip kirishidin endishe qilinip kelgen. Amérikadiki iqtisadshunas, iqtisadi weziyet analizchisi qeyser mijit ependining 14-may bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda körsitishiche, baydén hökümitining yéngi tamozhna béji qarari öz nöwitide yene xitayning Uyghur diyarida zawut-karxanilarni qurup, Uyghur mejburiy emgek küchlirini ishlitiwatqan yéngi énérgiye sahelirigimu zerbe bérishi éniq iken.
Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari ma shingruy 2021-yili'i 12-ayda, Uyghur diyarigha yötkep kélin'gen béri, xitay hökümiti bu rayonning özining yéngi énérgiye matériyallirini ishlepchiqirish bazisigha aylandurushni kücheytip, charqiliq-xoten qatarliq jaylarda yéngi matériyal ishlepchiqirish baghchilirini qurup chiqqan. Netijide, Uyghur diyari tokluq aptomobil bataréyesining halqiliq matériyali bolghan liti, shundaqla küntaxta mehsulatining halqiliq matériyali bolghan polisilikon ishlepchiqirishta, dunyadiki muhim ishlepchiqirish bazilirining birige aylan'ghanidi. Melum bolushiche, baydén hökümitining yéngi tamozhna béji pilani ijra qilinsa, amérikigha import qilinidighan xitay tokluq aptomobillirining tamozhna béji hazirqi 27.5 Pirsenttin 102-5 pirsentke, küntaxta bataréyelirining tamozhna béji bir ikki qatlining 50 pirsentke, alyumin we polat-tömür mehsulatlirining tamozhna béji 25 pirsentke chiqidiken.
Iqtisadshunas qeyser mijitning qarishiche, yéqinqi 4 yil mabeynide amérika xitayning “Pütün dunyani xitaygha aylandurmighiche toxtimaydighanliqi” ni tonup yetken, shunga baydén hökümitimu sabiq prézidént trampning tamozhna béji siyasitini dawamlashturmaqta iken.
Lékin amérika taratqulirining xewerliride, baydénning 18 milyard dollarliq tamozhna béji qarari amérika-xitay soda hejimige nisbeten intayin az salmaqni teshkil qilidighanliqi, uning simwol xaraktérlik qarar ikenlikini qeyt qilishmaqta. Lékin gordon chang, 18 milyard dollarliq tamozhna béji soda hejmining az bir qsmini teshkil qilsimu, emma xitayning tokluq aptomobillirini amérikida tökme qilip sétishini pütünley tosidighanliqini bildüridu.
Gordon chang mundaq deydu:“ Shundaq, tamozhna béji peqetla 18 milyard dollarliq import mehsulatigha qoyulidu. Biraq shuni untup qalmasliq kérek, xitay özining tokluq aptomobillirini amérikida sétishni köpeytishni, amérika bazirigha tökme qilishni meqset qilmaqta idi. Lékin uning meqsiti emdi emelge ashmaydu. Bolmisa, 18 milyon dollar tamozhna béji omumi soda hejmige nisbeten unchilik köp salmiqini igillimeydu.”
Gordon chang yene xitay yéshil énérgiye mehsulatlirining Uyghur mejburiy emgikide ishlepchiqirilsimu, emma baydén hökümiti amérikaning “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” arqiliq tüzitish kirgüzülgen 1934-yilidiki tamozhna qanunini estayidil ijra qilmighanliqi, bu qanun mejburiy emgek mehsulatlirining amérikigha kirishni chekleydighanliqini ilgiri süridu.
Baydén hökümitining tamozhna béji qarari xitay tokluq aptomobillirining yawropa bazirigha kelkündek éqip kirishi, yawropa ittipaqida endishe qozghawatqan bir waqitta élan qilindi. Melum bolghinidek yawropa ittipaqi 2023-yili küzde xitay tokluq aptomobillirigha qarita tekshürüshni bashlatqan. Yawropa komitétining re'isi ursula fon dér léyén xitay re'isi shi jinpingning yéqinda firansiye qilghan ziyaritining arqisidinla, hökümet qoshumche yardimige érishiwatqan xitay tokluq aptomobillirining “Yawropagha kelkündek éqip kiriwatqanliqi” ni agahlandurup, “Dunya xitay éshincha mehsulatlirini istémal qilip bolalmaydu” dégen.