Uyghur élide turghan amérikaliq tetqiqatchi sarah taynin bilen söhbet

Muxbirimiz irade
2020.03.16
kamera-kocha-tekshurush.jpg Kochidiki törükke békitilgen közitish kaméraliri. 2014-Yili 16-iyul, kucha.
AP

Amérikaliq tetqiqatchi sarah taynin xitay hökümiti Uyghur élidiki bésim we nazaret siyasetlirini peydin-pey kücheytip, aqiwette milyonlighan Uyghurlarni lagérlargha tutqun qilishni bashlighan mezgilde tetqiqat xizmiti bilen ürümchige barghan.

U 2014-2017-yilliri arisida ürümchide turush jeryanida Uyghur élide yürgüzülgen yuqiri téxnikaliq nazaret tüzümi we bashqa kemsitish siyasetlirige shahit bolghan. U özining körgenlirini yéqinda “Men xitayda tetqiqat bilen shoghulliniwatqanda Uyghur dostlirim yoqap kétishke bashlidi” mawzuluq maqale arqiliq élan qildi. Uning maqalisi “Washin'gton pochtisi”, “Diplomat” qatarliq axbaratlarda élan qilindi.

Sarah taynin radiyomizning ziyaritini qobul qilip, özining rayondiki siyasetler heqqidiki köz qarashlirini biz ortaqlashti. U bizge qilghan sözide “2017-Yili lagérlar keng da'iride omumlashti. Emma bundaq ‛qayta terbiye‚, ‛kespiy terbiye‚ dep atiliwatqan heriketler rayonda uzundin buyan yüz bérip kelgen,” dédi.

Sarahning maqaliside bayan qilishiche, u ürümchige kelgendin kéyin shu jaydiki ahaliler komitétida tizimgha aldurush üchün barghanda Uyghur élining bashqa jayliridin kélip tizimgha aldurmaqchi bolghan bir Uyghurgha qoyulidighan telepler bilen xitay ölkiliridin kélip tizimlatqan xitaylargha qoyulidighan telepler arisida asman-zémin perq barliqini bayan qilghan. Mesilen, bir Uyghur tizimgha aldurmaqchi bolghanda kimlik, nopus deptirining birinchi wariqi, xizmet ornining ispati, képil bolghuchi we uning özi biwasite kélishi, balisi barlarning waksina deptiri, nopus qeghizi, toy xéti dégendek bir qatar ispatlar telep qilinidiken. Biraq xitaylar bolsa buning eksiche peqetla özining kimlik qeghizi bilen tizimlitalaydiken.

U radiyomizgha qilghan sözide Uyghurlar uchrawatqan bu mu'amilining addiyla kündilik kemsitish emes, belki bir dölet siyasiti ikenlikini tekitlidi.

U mundaq dédi: “Nurghun kishiler buning dölet siyasiti ikenlikini chüshenmeydu. Mesilen, ashundaq ahaliler komitétida ishleydighanlar asasen Uyghurlar özi. Ularmu özining millitige qiliwatqan mu'amilisidin xosh bolmaydu. Biraq ularning charisi yoq, chünki bu dégen resmiy siyaset. Shunga ularning buni ijra qilmay amali yoq. Bundaq telepler peqetla Uyghurlargha qoyulghini üchün ahaliler komitétidin tarqitilghan telepler tizimlikining xitaychisi yoq. Eger oxshash telep xitayghimu qoyulghan bolsa, u halda u xitaychighimu terjime qilin'ghan bolatti”

Sarahning éytishiche, ahaliler komitétidin telep qilinidighan matériyallar dawamliq özgirip turidiken. Shunga bashqa jaylardin kelgen Uyghurlar her qétim tizimlatqili kelgende oxshimighan telepler bilen qarshiliship, ularning tizimgha aldurushini yenimu qéyinlashturidiken. Uning üstige, Uyghurlar ürümchide turushluq kinishkisini her alte ayda bir qétim yéngilishi kérekken.

Sarah taynin maqaliside yene Uyghurlarning öylirining dawamliq halda mehelle komitét xadimliri teripidin tekshürülüp turulidighanliqini, ularning xalighan waqitta Uyghurlarning öylirige kirip ularni nazaret qilip turidighanliqini körgenlikini bayan qilghan. U bizge qilghan sözide “Rayonda hazir Uyghur, qazaq we bashqa xitay bolmighan milletlerge yürgüzülüwatqan bu siyasetler peqetla kemsitishni hés qilishtin ibaret addiyla mesile emes, halbuki men rayonda döletning qoli arqiliq yürgüzülüwatqan sana'etleshken, kesipleshken kemsitish, byukratik kemsitish mewjut, dep qaraymen” dédi.

Sarah xanim maqaliside “Men ürümchide nazaretning deslepki yillirigha shahit boldum, 2017-yili féwralgha kelgende méning bir qisim Uyghur dostlurum yoqap kétishke bashlidi. Bashqa jaylardin kelgen Uyghur dostlirim özlirining yurtlirigha qaytishqa mejbur boluwatqanliqini, emdi men bilen alaqe qilalmaydighanliqini éytishti. Ularning beziliridin shu péti xewer alalmidim, emma ürümchide qalghanlarning aghzidin ularning dostlirining, tughqanlirining yoqap kétiwatqanliqini anglap turdum,” dep yazghan.

Biz sarah xanim bilen ötküzgen söhbitimizde xitay hökümitining lagérlarda atalmish “Qayta terbiye” ge tutulghan Uyghurlarning kallisi zeherlik idiyeler bilen zeherlen'genler, térrorluq idiyesi bilen yuqumlan'ghan we yaki kichik jinayetlerni ötküzgenler ikenlikini ilgiri sürüp kelgenlikini eskertip turup, “Sizning shu yoqap ketken dostliringiz qandaq kishiler idi?” dep soriduq. U buninggha jawab bérip “Bu so'al bek yaxshi so'al boldi. Méning Uyghurlar ichide oxshimighan qatlamlardin her xil dostlirim boldi. Uyghurlar ichide köp xilliq mewjut. Mesilen, ularning beziliri milliyleshtürülgen din'gha ishen'güchiler bar, ularning beziliri bolsa heqiqetenmu qoyuq diniy eqidige kishilerdur. Elwette, din'gha ishen'genlik hergiz sizning radikal ikenlikingizdin dérek bermeydu. Men shuni késip éytalaymenki, men arilashqanlarning héchqaysisi radikal emes, men tonushqanlar ichide zorawanliq bilen shoghulllan'ghanlar yaki zorawanliq idiyege ige kishiler yoq idi. Bu ularning medeniyitining bir parchisi emes idi. Uyghurlar xudagha ishinidu, biraq ular radikal emes. Xuddi amérikadikige oxshash Uyghurlar oxshimighan qatlamlardin, arqa körünüshlerdin kelgen. Ularning ichide erkin-azadilirimu bar, bekrek konsérwatiplirimu bar. Shunga men xitay hökümitining “Radikal idiye bilen yuqumlan'ghan” dégen sözini peqetla “Uyghur medeniyitini öchürüsh” herikitini aqlash üchün déyilgen shifirlik söz dep qaraymen. U sizge térorluqning aldini élish emes, belki bir medeniyetni öchürüsh herikitidek bilinidu,” dep eskertti.

Sarah taynin maqaliside rayondiki tutqun herikitining intayin keng kölemde ikenlikini eskertip, maqalisini töwendiki jümliler bilen ayaghlashturghan: “Men hazir Uyghur dostlirim bilen alaqe qilalmaymen, chünki chet'ellik bilen alaqe qilish ularning tutqun qilinishigha seweb bolup qalatti. Men ularning qanchisining lagérda ikenlikini bilmeymen. Biraq 2017-yili méning bir Uyghur dostum manga biz hemmimiz ishikimizning chékilishini saqlawatimiz, dégen idi.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.