Muhajirette ana til we Uyghur medeniyiti: utuqlar we xirislar

Muxbirimiz eziz
2022.12.12
Muhajirette ana til we Uyghur medeniyiti: utuqlar we xirislar Amérika jorj washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robérts(Sean R. Roberts) Ependi yighinda söz qilmaqta. 2022-Yili 12-noyabir.
Photo: RFA

Muhajirettiki Uyghurlarning hemmisige ortaq bolghan xirislarning biri chet'el tupriqida tughulup chong boluwatqan ikkinchi ewlad Uyghur boghunlirining öz milliy kimlikini qandaq we qanchilik saqlap qélish mesilisi hésablinidu. Uyghur akadémiyesi bash bolup uyushturghan “Uyghur medeniyitini qoghdash xelq'ara ilmiy muhakime yighini” ning Uyghur tilida ötküzülgen ikkinchi künidiki muhakimiside bu mesile yene bir muhim téma qatarida mexsus muhakime qilindi.

Jorji wshin'gton uniwérsitétining proféssori shan robérts aldi bilen söz qilip bu sahening muhimliqi we zörürlüki toghrisida qisqiche söz qildi. Yighin riyasetchiliridin doktur erkin sidiq ependi bu sahede saqliniwatqan mesililerni eskertish bilen birge bu heqtiki konkrét ehwallarni yighin méhmanlirining tonushturushigha hawale qildi. .

Türkiyedin kelgen Uyghur ziyaliyliridin perhat qurban tengritaghli aldi bilen söz élip muhajirettiki Uyghurlarda Uyghur kimlikini saqlap qélish üchün Uyghur edebiyati we sen'itini saqlap qélishning qanchilik muhimliqi heqqide mexsus toxtaldi. Perhat ependining qarishiche, esirler boyi dawam qilip zamanimizgha qeder yétip kelgen Uyghur edebiyati we sen'iti islamiyettin ilgiriki zamanlardila Uyghurlarning kimlikini dunyagha tonutup kelgen muhim wastilardin biri bolghan. Shundaq bolghanliqi üchün eyni waqitta “Ghuz” dégen ortaq nam astida edebiyat, muzika, sen'et qatarliq sahelerdiki durdanilar xitay tewesidin halqip yaponiye we koréye térritoriyesige qeder tarqalghan. Bu xil yüzlinish dewrimizge qeder dawam qilip Uyghurlarning pakiz teswirlirining biri bolup qalghan. Emma hazir bu hal chékinish we yoqilish qismitige duch kélishke bashlighan. .

Yighin méhmanliri ortaq tekitligen bir muhim nuqta del mushu xil krizis tuyghusidin ilham alghan muhajirettiki ana til mektepliri boldi. Uyghur akadémiyesining mu'awin re'isi, doktur meghpiret kamal bu sahediki bir qatar mesililerni tekitlesh bilen birge buni hel qilishtiki charilarnimu tilgha élip ötti. Uning qarishiche, mumkin bolghan da'iride xelq'aradiki herqaysi küchler bilen hemkarlishish, lazimliq kadirlar qoshuni berpa qilish, bolupmu Uyghur kimlikini saqlap qélishta muhim rol oynaydighan ijtima'iy pen saheliride yashlarni köprek terbiyelesh, shu arqiliq ana tilni qoghdap qélish qatarliqlar hazir qollinishqa bolidighan chariler iken. Nöwette Uyghurlargha xas bolghan ortaq idé'ologiye we mepkürilerni kéyinki ewladlargha uqushluq yetküzüp béreleydighan derslik matériyal kemchil bolup, mushu xil alahidilikni özide mujessemligen derslik kitablarni qollinidighan ana til mektepliri del buningdiki bir muhim qedem hésablinidu.

Bu xil ana til mektepliri heqqide söz bolghanda boston Uyghur tili mektipidin doktur qeyser mijit, téksas ana til mektipidin shakir shemshi, wirjiniye shtatidiki “Ghemguzar ana” mektipining oqutquchisi roshen xemit, shuningdek bashqa döletlerdiki Uyghur ana til mekteplirining wekilliridin abdulhemit qaraxan, perizat gheyret, mahire yaqup, helime yasinop, dilnur abduréhim qatarliqlar Uyghur gödeklirini ana til mektipide Uyghur kimliki boyiche terbiyelesh usulliri, shuningdek bu sahediki izchil bolalmasliq, oqutquchilar qoshunining kemliki, meblegh yétishmeslik qatarliq mesililerni otturigha qoydi.

Yighin ishtirakchilirining ortaq pikriche, muhajiret hayatida ana til mekteplirini hemde Uyghurlar merkezleshken ijtima'iy topni hasil qilish, shuning bilen birge bu xil ana til mektepliride Uyghur boghunliri imkan qeder eng yuqiri sewiyede Uyghurche til ögineleydighan muhit yaritish Uyghur kimlikini saqlap qélishtiki eng muhim usullardin biri hésablinidu. Bu xil wasitiler heqqide söz bolghanda Uyghur diniy ziyaliyliridin enqere haji, abdulmuqtedir udun, mehliya chétinkaya qatarliqlar Uyghurlarni esirler boyi assimilyatsiye bolup kétishtin saqlap qélishta eng qudretlik “Qalqan” bolup kelgen islam dinini Uyghur kimliki bilen qandaq mujessemligen halda Uyghur boghunlirigha singdürüshning sel qarashqa bolmaydighan bir muhim mesile ikenlikini eskertti. .

Uyghurlar merkezlik olturaqlashqan ottura asiya rayonidiki qazaqistan we qirghizistandin kelgen Uyghur ziyaliyliridin alimjan hemrayéf, seyfulla abdullayéf, zumret roziyéwa, ekberjan bawudun qatarliqlar Uyghur tilining nöwettiki ré'alliqi, uning rus tili muhitida qandaq xirislargha duch kéliwatqanliqi qatarliq mesililer heqqide melumat berdi. .

Muhajirettiki ana til mektepliride til oqutushini téximu ünümlük ishqa ashurushtiki tejribilermu bu qétimqi muhakime yighinida oxshimighan shekillerde otturigha qoyuldi. “Karwan sadasi” namidiki bir qatar qisqa filimlar arqiliq Uyghur medeniyet tarixidiki simalarni janliq obraz sheklide toplam qiliwatqan dilnur abdurishid, Uyghur ressam merwayit hapiz, Uyghur edliye arxip ambiridin bextiyar ömer qatarliqlar obraz arqiliq, bolupmu körüsh sezgüliri bilen sözlesh we anglash sezgülirini maslashturup oqutushning ölük halda yadlitish sheklidiki koniche usuldin köp ünümlük we emeliy bolidighanliqini janliq misallar arqiliq körsitip ötti. .

Yighin axirida Uyghur akadémye'isining sabiq pexri re'isi, aliy optika inzhénéri doktur erkin sidiq ependi radiyomizning ayrim ziyaritini qobul qildi. U özining ikki künlük yighin jeryanida körgenliri we anglighanliri asasida Uyghur tili we medeniyitini muhajiret hayatida saqlap qélishtiki ümidler, shundaqla buningdiki mesililerni tekitlep ötti.

Boston ana til mektipining wekilliridin doktur qeyser mijitmu bu sahediki mesililer qatarida meblegh mesilisining eng chong yétishsizliklerdin biri boluwatqanliqini, emma buningdimu bezi “Yollar” ning ochuqluqini tilgha aldi. .

Bu qétimqi yighin jeryanida dawam qilghan öz'ara uchrishishlar jeryanida yene bir qisim shexslerning “Muhajiret muhitida Uyghur tili we medeniyitini saqlap qélish mumkin emes” dégen qarashqa mayil ikenlikimu melum boldi. Bu heqte söz bolghanda doktur meghpiret kamal xanim özining bu qarashqa qoshulmaydighanliqini alahide tekitlidi. .

Üch basquchluq muhakimidin kéyin yighin ishtirakchiliri yérim künlük tejribe almashturush muzakirisige qatnashti. Kechqurun bolsa köp qisim yighin ishtirakchiliri “10-Dékabir xelq'ara kishilik hoquq küni” munasiwiti bilen linkolin xatire sariyi aldigha toplinip, xitay hökümitining Uyghur tili we medeniyitini weyran qilish urunushigha qarshi naraziliq namayishigha qatnashti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.