Aratash su insha'ati qurulushi Uyghurlargha “Bext” élip kélemdu yaki “Xirismu”?

Xitay hökümitining “Sherqning süyini gherbke yötkesh”, “Shimalning süyini jenubqa yötkesh” dégendek su qurulush layiheliri qatarida élip bérilghan “Aratash su insha'ati qurulushi” her sahedikilerning diqqitini qozghimaqta. Bu su insha'ati nöwette xitay taratqulirida “Jenubiy shinjang xelqining iqtisadiy we ijtima'iy tereqqiyatini kapaletke ige qilishta zor nep yetküzdi” dep teshwiq qilinmaqta. Halbuki, bu sahediki mutexessisler, xitay jiddiy qurulush élip bériwatqan aratash su ambirining emeliyette zadi kimge heqiqiy türde “Nep béridighanliqi” heqqide oxshimighan qarash we pikirlerni  ilgiri sürmekte.

Xitay axbaratlirida, yillardin buyan bes-beste “Shinjangdiki senshya qurulushi” dep teripliniwatqan “Aratash su insha'ati sistémisi” ning Uyghur élining jenubidiki tok kemchilliki mesilisini azaytip, bu rayondiki 2 milyon 400 ming kishige nep yetküzgenliki dawrang sélin'ghan. “Xitay iqtisad tori” ning 19-awghust élan qilghan bu heqtiki xewiride mundaq déyilgen: “Uyghur élidiki eng chong su téjesh qurulushi bolghan  aratash su insha'ati sistémisining tamamlinishi, yerken deryasining ming yilliq kelkün we oymanliqtiki etiyazliq qurghaqchiliqtin kélip chiqidighan su yétishmeslik mesilisini pütünley hel qildi. Shinjangning jenubidiki üch wilayette tok yétishmeslikni zor derijide azaytti.” mezkur xewerde yene, yeken deryasi (zerepshan deryasi) ning bash éqimigha sélin'ghan “Aratash su insha'ati sistémisi” ning yuqiri téxnikiliq eqliy iqtidargha ige ewzellikliri bilen dunyada az körülidighan su qurulush türi ikenliki tilgha élin'ghan.   

Wahalenki, hazir amérikada yashawatqan, ilgiri yaponiyede tebi'iy jughrapiye kespiy boyiche doktorluq unwani alghan muxter chong ependining qarishiche, “Aratash su insha'ati qurulush” türi xitay hökümiti teshwiq qiliwatqandek rayondiki yerlik xelqlerge “Payda” yaki “Nep” élip kélishning eksiche, rayonning esirler boyi dawam qiliwatqan tebi'iy ékologiyelik tengpungluqini zor buzghunchiliqqa uchritidiken.

“Shinjang géziti” torining xewirige qarighanda, omumiy meblighi 10 milyard 986 milyon yüen (texminen bir yérim milyardtin artuq amérika dolliri) serp qilin'ghan “Aratash su insha'ati qurulushi” ning pilan layihesidin taki tamamlinishighiche nechche on yil waqit ketken. “Xitay iqtisad tori” da éytilishiche, mezkur qurulush türige nechche yüz shirket qatnashqan bolup, dunya su éléktir tereqqiyat tarixidimu az uchraydighan “Möjiziwi qurulush” ning biri qatarida tilgha élin'ghan.

Wahalenki, aratash su qurulushi xitay teshwiqatlirida éytiliwatqandek “Dunyada az uchraydighan möjiziwiy su qurulush insha'ati” bolushigha qarimay, uning Uyghur élidek qurghaq rayonlarning jughrapiyesige élip kélidighan ékologiyelik buzghunchiliqi mölcherligüsiz iken. Doktor muxter chong ependi, “Aratash su insha'ati sistémisi”diki atalmish “Su téjesh we tok bilen teminlesh” qurulush layihesining mahiyette yerken deryasi wadisidiki déhqanchiliq rayonlirining muhitini éghir derijide weyran qilidighanliqini  tekitlep ötti.

“Xitay iqtisad tori” da éytilishiche, “Aratash su insha'ati sistémisidiki  su ambirining omumiy sighimi 2 milyard 249 milyon kub métir, éléktir istansisining omumiy sighimi 755 mégawat (MW)  bolup, xitaydiki birinchi derijilik zor qurulush tipigha tewe iken.

Yaponiyede tebi'iy jughrapiye penliri boyiche doktorluq unwani alghan alghan, hazir türkiyediki istanbul aydin uniwérsitéti sayahet bölümining oqutquchisi bolup ishlewatqan doktor gülmire berdash xanim, bu heqtiki söhbitimizge daxil boldi. U sözide,  1981-yilining béshida deslepki tekshürüsh we layiheleshni bashlighan “Aratash su insha'ati qurulushi” ning 2011-yili qurulushqa kirishkenlikini eskertip ötti. Uning qarishiche, mezkur su insha'ati qurulushi yerken deryasi wadisining tebi'iy su éqimini körünerlik özgertip, töwen éqin'gha baridighan su éqimining aziyishini keltürüp chiqiridiken, shundaqla rayonning gé'ologiyelik qurulmisigha éghir tesir körsitidiken.

Doktor gülmire berdash xanim yene, xitay hökümiti zor meblegh ajratqan “Aratash su insha'ati sistémisi” gha oxshash chong tiptiki su qurulushliri arqiliq, rayondiki su menbesini, suning éqishini we tarqilishini kontrol qilidighanliqini tekitlep ötti.

Uning bildürüshiche, xitay hökümiti rayonning su bayliqlirini kontrol qilish arqiliq, dölet bashqurushidiki déhqanchiliq türliri, karxanilar we yéngi olturaq rayonlarning tereqqiyatigha qolayliq yaritip, xitay ölkiliridiki éshincha ahalining Uyghur élige köchürülüshi we yerlishishini tézlitishni meqset qilghan iken.

Doktor muxter chong ependimu bu heqtiki pikrini bayan qilip, énérgiyege jiddiy éhtiyajliq bolghan xitay hökümitining “Aratash su insha'ati qurulushi” arqiliq, tok ishlepchiqirish, hetta uni ichki xitaygha yötkep ishlitishni meqset qilghanliqini eskertip ötti.

Nöwette xitay hökümiti “Suni bikargha éqitiwetmeslik, eksiche uningdin ünüm qazinish” tek sho'ar astida yuqiri téxnikiliq we eqliy iqtidarliq wasitilerdin paydilinip, “Aratash su insha'ati qurulushi”ni omumyüzlük ishqa kirishtürüshke bashlighan. Xitay taratquliri bu qurulushning Uyghur élining jenubidiki ahalilerge “Ghayet zor nep” yetküzgenlikini tekitlimekte. Halbuki, bu sahediki mutexessisler, buning Uyghurlargha xiris, xitay hökümitining Uyghur élidiki mustemlikichilik siyasiti we chégra bixeterliki üchün muhim kozir bolidighanliqini  ilgiri sürmekte.