Хитайниң уйғур диярини ашлиқ базисиға айландуруш чақириқиниң арқисиға немиләр йошурунған?

2022-Йили 12-айниң 28-күни уйғур аптонум районлуқ партком кеңәйтилгән йиғин ечип, уйғур районини хитайдики “ашлиқ базисиға айландуруш” чақириқини оттуриға қойған.

Хитайниң “тәңритағ тори” ниң бу һәқтә бәргән хәвиридә дейилишичә, йиғинда уйғур аптонум районлуқ парткомниң секритари ма шиңрүй сөз қилип, хитай компартийәси мәркизи кометитиниң баш секритари ши җинпиңниң йеза хизмити һәққидики әң йеңи йолйоруқини қәтий иҗра қилишни тәләп қилған. У сөзидә нуқтилиқ һалда уйғур райониниң ашлиқ ишләпчиқириш көлүми вә мәһсулатлирини ашуруп, районни хитайниң “ашлиқ базисиға айландуруш” ни тәкитлигән. У, буниңдин кейин ашлиқ вә муһим деһқанчилиқ мәһсулатлири билән муқим тәминләшни капаләткә игә қилиш; кәнтләрни асас қилип, ашлиқ, яғ, чарва мәһсулатлири, органик мивә-чивә һәм көктат ишләпчиқириш миқдарини зор дәриҗидә ашуруш һәққидә көрсәтмә бәргән. Шуниң билән бир вақитта йәнә пахта, тоқумичилиқ вә кийим-кечәк ишләпчиқиришини йәниму илгири сүрүшни тәләп қилған.

Америкадики хитай вәзийити анализчилиридин чикаго университетиниң тәклиплик профессори, кишилик һоқуқ адвокати тең бияв әпәнди бу һәқтә зияритимизни қобул қилип, ма шиңруйниң “уйғур районини ашлиқ базисиға айландуруш” чақириқиниң әмәлийәттә хитай өлкилирини ашлиқ билән тәминләшни мәқсәт қилғанлиқини илгири сүрди.

Тең бияв мундақ деди: “хитай компартийәсиниң шинҗаңниң деһқанчилиқ игилигини тәрәққий қилдуруштики асаслиқ мәқсити, һәргизму йәрликләрниң, йәни уйғурларниң турмуш параванлиқи үчүн әмәс, бәлки хитайниң башқа өлкилирини ашлиқ вә деқанчилиқ мәһсулатлири билән тәминләшни капаләткә игә қилиш үчүндур.”

Тең бияв әпәндиниң тәкитлишичә, бу чақириқ уйғурлар йиллардин буян учраватқан ирқий қирғинчилиқниң техиму күчийийидиғанлиқидин дерәк беридикән.

У мундақ деди: “бир тәрәптин, районда лагер шәклидики ирқий қирғинчилиқ давам қиливатиду. Йәнә бир тәрәптин, компартийә шинҗаңда деһқанчилиқини тәрәққий қилдуруш чақириқини оттуриға чиқирипту. Шинҗаңниң пахта ишләпчиқиришида нурғунлиған кишиләр мәҗбурий әмгәккә селиниватиду. Хәлқарадиму һазир нурғунлиған дөләтләр уйғурлар учраватқан мәҗбурий әмгәк мәсилисигә диққәт қилмақта. Әмма хитай мәркизий һөкүмитиниң һөҗҗәтлиридә бу мәсилиләр әсла тилға елинмайду. Улар һәр вақит ирқий қирғинчилиқ мәсилисигә даир ишларни тилға елиштин өзини қачуриду. Мана булар шинҗаңдики барлиқ иқтисадий мәсилиләр вә иҗтимаи мәсилиләрдә қечип қутулғили болмайдиған әһвалдур.”

Уйғур дияри узун йиллардин буян, хитайниң енергийә базисиға айландурулған болса, 2017-йилдин кейин милйонлиған уйғурлар аталмиш “қайта тәрбийәләш мәркәзлири” намидики йиғивелиш лагерлириға қамилип, уларниң бир қисми хитай ширкәтлиригә өткүзүп барилип, әрзан әмгәк күчигә айландурулған иди.

2020-Йили йилиниң бешида хитайниң вухән шәһридин тарқалған “ковид 19” юқуми тарқалғандин кейин, хитайда 3 йил давамлашқан “юқумни нөлгә чүшүрүш” қамали уйғур диярида әң қаттиқ дәриҗидә йүргүзүлди. Болупму 2022-йили 8-айда башланған ахириқи қамал 4 айға йеқин давамлишип, қамал астиға елинған хәлқ еғир ачарчилиқ азабини тартти, , нурғун кишиләр кесәл вә ачлиқтин өлүп кәтти. Һәтта бу йил 11-айниң 25-күни үрүмчидә йүз бәргән от апитидә 44 адәмниң көйүп өлүшидәк еғир паҗиәләр келип чиқти. Шу сәвәбтин, пүтүн хитай миқясида юқум қамалиға қарши наразилиқ долқуни көтүрүлүп, 2022-йили 12-айниң бешида хитайда юқум қамали бикар қилинишқа башлиди. Нәтиҗидә 12-айниң ахириға кәлгәндә, хитайда вирус юқуми қайтидин ямрап, адәмләрниң түркүм-түркүмләп өлүш паҗиәлири йүз беришкә башлиди.

Уйғур паалийәтчилиридин германийәдики вәзийәт анализчиси әнвәр әхмәт әпәндиниң қаришичә, мушундақ мәзгилдә хитай һөкүмитиниң “уйғур районини ашлиқ базисиға айландуруш” чақириқини елан қилинишиға ениқ сиясий мәқсәт йошурунған икән.

Униң қаришичә, хитайниң җәнубидики чаңҗияң дәрва вадиси вә шәрқий шималидики ашлиқ ишләпчиқириш районлирида кейинки 30 йилда омумйүзлүк шәһәрлишиш вә санаәтлишиш тезлишип, терилғу йәрләр азийиәп, хитайни тәминләйдиған ашлиқ мәнбәси барғансери азийип кәткән. Ашлиқ импорт қилинишқа тайинип қалған хитай, ковид юқуми мәзгилидә йемәк-ичмәк мәсилисидә еғир киризисқа дуч кәлгән. Униң үстигә украина-русийә уруши сәвәбидин хитайниң русийә вә укаринадин ашлиқ импорт қилишиму тәсләшкән.

Әнвәр әпәндиниң билдүрүшичә, әнә шу сәвәбләр түпәйлидин нөвәттә хитай һөкүмити уйғур диярини ашлиқ амбириға айландуруш пиланини түзгән. Йәни хитайниң буниңдики асаслиқ мәқсити, хитайда йүз бериш еһтималлиқи болған ашлқ йетишмәслик яки ашлиқ қәһәтчиликиниң алдини елиш үчүн икән.

Униң билдүрүшичә, хитайдики 3 йиллиқ қамалниң ахириқи мәзгилидә, уйғур диярида 4 айға йеқин давам қилған қаттиқ қамал уйғурларни еғир ачарчилиқ азабиға дучар қилған. Йиллардин буян хитайниң енергийә базисиға айландурулған уйғур дияри әмдиликтә хитайниң “ашлиқ базисиға айландурулуш” қа йүзләнгән. Уйғур районнниң хитайниң ашлиқ базисиға айландурулуши, өз юртида мәҗбурий һалда әрзан әмгәк күчлиригә айландурулған уйғурлар үчүн ейтқанда, техиму еғир қисмәтләрниң бишарити икән.