Awstraliyediki ikkinchi nesil Uyghurlar, medeniyet we sen'et arqiliq Uyghurluqini hékaye qilmaqta

2023-Yili 11-mart küni kech, awstraliyede tughulup chong boluwatqan yéngi ewlad Uyghur yashlar, “Qayturuwélin'ghan hékaye” témisida uniwérsal körgezme achqan.

2023-Yili 11-mart küni kech, awstraliyening mélborn shehirining wiktoriye kochisigha jaylashqan mektep öyi studiyesining körgezme zalida, awstraliyede tughulup chong boluwatqan yéngi ewlad Uyghur yashlar, “Qayturuwélin'ghan hékaye” témisda achqan uniwérsal körgezmisi arqiliq, riwayetke ayliniwatqan Uyghur tarixi we medeniyitini, tolup tashqan iptixarliq tuyghusi bilen sen'etlik usulupta tentene qildi.

Ishtrakchilargha bu körgezmini nuriye qasim mundaq bayanlar bilen tonushturghan: “Uyghurlarning hékayisi hemishe xitay hökümiti, gherb muxbirliri, siyasiyonlar we xelq'ara qanun mutexessislerni öz ichige alghan tashqi awazlar teripidin belgilinidu. ‛qayturuwélin'ghan hékayimiz‚, Uyghur jama'itining küchlük qarshiliq we qeyserlik bayanati. Bu Uyghurlar jem'iyitining mol medeniyiti we 8000 yilliq tarixini tebriklesh pa'aliyiti, shundaqla dunyani Uyghurlarning qiyinchiliqigha diqqet qilish we ularning adalet we erkinlik kürishini qollash chaqiriqi”.

Mezkur pa'aliyetni uyushturghuchi asasliq yash aktip pa'aliyetchilerdin nuriye qasimning tonushturushiche, körgezme fotograf sam bidél qollighan tür bolup, mélborn, adalayd we sidnéydiki Uyghur jama'iti we yash pa'aliyetchilerning hemkarliqida meydan'gha kelgen.

Fotograf Sam Biddle sam bidélning tartqan Uyghurlardin yette shexsning bir guruppa foto-süretliri we ularning hékayiliri bilen körgezme qilin'ghan. Bu layihede di'asporadiki Uyghur sen'etkarlirining köp xil talanti gewdilendürülgen. Foto sürettikilerning öz kimliki heqqidiki bayanliri we ularning lagérlargha qamalghan a'ile ezalirining hékayilirigiche süret astigha kirishtürülüp, tamashibinlargha ularning néme démekchi ikenlikini hékaye qilin'ghan iken.

Körgezmide yene dunyaning her qaysi jayliridin kelgen Uyghur ressamliri we sen'etkarlar ijad qilghan mol sen'et eserliri körgezme qilin'ghan bolup, firansiyediki muqeddes mijit, awistraliyelik fezilet, yaponiyediki lutpulla, en'gliyediki kamile dilshat we amérikadiki Uyghur fotograf ablikim emet qatarliqlarning foto-süret we güzel sen'et eserliri namayende qilin'ghan. Bu körgezme diqqetni Uyghur kimlikige qaritish we Uyghurlar heqqide dunya ehlide zulumgha uchrighuchilar süpitide qélipliship qéliwatqan köz qarashlargha nisbeten yéngi tonush hasil qilishni meqset qilghaniken.

Nuriye pa'aliyetning intayin muweppeqiyetlik bolghanliqidin, shunche küp insanlarni jelp qilghanliqidin tolimu hayajanliqini bildürdi. We xitay hökümiti Uyghur tarixi medeniyitini yoqitish üchün heriket qiliwatqan bo waqitta buninggha muhajirettiki Uyghurlarning eng yaxshi taqabil turup, öz milliy medeniyiti we kimlikini qoghdashning yoli yenila, Uyghurlarning ürüp adet, til we medeniyet-sen'itini saqlashqa tirishchanliq körsitish ikenlikini chüshürüp yetkenlikini bildürdi.

Bu uniwérsal pa'aliyetke sidnéydin Uyghur muzikant shöhret tursun alahide teklip qilinip, Uyghur muqami sehnige élip chiqilghan.

Közge körün'gen Uyghur yash pa'aliyetchi intizar ilham we singlisi tursun'ay julaliq Uyghur en'eniwi kiyimliri bilen sehnige chiqip wayigha yetküzüp orunlighan nepis Uyghur usuli bilen pa'aliyetni yenimu bir baldaq qirghin keypiyatqa kötürgen.

Muqam warisi, muzikant shöhret tursun awstraliyede Uyghur muqamlirini muzikilirini tonushturup küp qétim mexsus Uyghur muqam we muzika kéchiliklirini ötküzgen we nurghun xelq'araliq sehnilerde Uyghurlarni medeniyet we sen'et arqiliq tonushturup kelmekte. U bu pa'aliyettin bashqiche bir ilham alghanliqini, bolupmu yash Uyghur pa'aliyetchilerning aktipliqi bilen wujudqa kelgen bu körgezmidin muhajirettiki yéngi nesillerdiki özining tarixi we medeniyitini chüshinish ishtiyaqi, Uyghur rohini we musteqilliq arzusini körüp hayajanlan'ghanliqini bildürdi.

Emdi fotograf Sam Biddle ning apparati arqiliq gewdilen'gen “Qayturuwélin'ghan hékaye” körgezmisidiki tamgha ésilghan Uyghurlarning süretliri we ularning yekke hékayilirige diqqitimizni aghdurayli.

Uyghur qizi sabirening süriti astigha uning mundaq bayanliri yézilghan.

“Uyghurlarda ‛méhmandost‚ dégen söz bar, Uyghur xelqi katta sahibxana, natonush kishilergimu xuddi yéqin dostliridek mu'amile qilidu. Kishilergila emes, etrapimizdiki tebi'et dunyasighimu shundaq. Men bu sözni bek yaxshi körimen, chünki u pütkül Uyghur medeniyitini gewdilendüridu”.

Fezilet: ning süriti astigha mundaq yézlghan:

“Zalimlarning zulumi arqiliq dunyagha tonulush Uyghurlar üchün nomus, emma di'asporadiki Uyghur ewladliri her xil shekildiki qarshiliqimiz arqiliq zalimlargha qarshi turidu”.

Muzikant shöhret tursunning süriti astigha uning mundaq muraji'iti bérilgen:

“Uyghur muzikisi'i muqamdin bashlinidu. Bu xil muzika shekli nechche ming yilliq en'enidin kelgen, u Uyghur medeniyitining barliq bayliqini öz ichige alidu we bizni tariximizgha baghlaydu. Muqam bizning kimlikimiz, u bizning medeniyitimizning rohi. Muqam Uyghur bilen oxshash, u manga tewe emes, u Uyghur millitige, pütkül dunyagha mensup”.

Ana til oqutquchisi yultuz téyipjanning süriti astigha mundaq sözler yézilghan:

“Uyghur tili sherqiy türkistanda qattiq cheklen'gen, shunga yultuz awstraliyediki kéyinki ewladlarning ana tilini ching tutushigha kapaletlik qilishni özining burchi dep qaraydu”.

Xélil ustamning süriti astida mundaq iptixarliq bayanlar bar:

“Men ottuz yil ashpez boldum, emma Uyghur yémekliklirining ming yilliq tarixi bar. Bügün biz teyyarlighan her qacha ta'am ewladmu ewlad dawamliship kelgen. A'ilide medeniyitimizni saqlap qélish we balilirimizgha ögitishke tirishiwatqan bolsaqmu, epsus ularning heqiqiy medeniyet muhitimizdin hozurlinalmaydighanliqi méni azablaydu”.

Adilening toyida tartilghan süriti astida uning munu semimiy bayanliri bar:

“Bashqa nurghun medeniyetlerge oxshash, bir Uyghurning Uyghur bilen toy qilishidin ümid bar. Men Uyghur dégenning menisini chüshen'gen kishi bilen toy qildim”.

Moda kiyim layihiligüchisi dinare süriti arqiliq mundaq deydu:

“Uyghur bolush paji'e emes, biz tarix emes. Biz azabini körduq, emma bu azabni küchke aylandurimiz”.

Bu bir guruppa süretler qataridiki nesrullaning süriti kishilerge mundaq bayan qilidu:

“Men özümning Uyghur we musulman ikenlikimdin intayin pexirlinimen. Kimlikimni söyümen. Hazir, wetinimde kishiler medeniyitidin waz kéchishke mejburliniwatidu, shunga biz erkin bolghanlarning müriside uni qoghdash mes'uliyiti bar”.

Bu foto süret körgezmiside muhim tür hemkarlashquchilirining biri bolghan wiktoriye Uyghur tili mektipining qurghuchisi nadire yusüfning süritimu qoyulghan bolup uning mundaq bayanlirigha orun bérilgen: “Nurghun awstiraliyelikler peqet xitay hökümitining bizge néme qilghanliqini bilidu, men dunyagha heqiqiy kimlikimizni körsetmekchi”.

Mezkur pa'aliyet jeryanida Uyghur pa'aliyetchiler ishtirakchilargha yene xitay hökümitining irqiy qirghinchiliqining Uyghur xelqige qaritilghan sistémiliq dölet zorawanliqi, medeniyet yoqitish we assimilyatsiye siyasiti ikenlikini we basturup jeryanlirini misallar bilen anglatqan hemde, xitay gerche Uyghurlarning mewjutluqtin yoqitishqa urun'ghan bolsimu, Uyghurlarning küchlük qarshiliq körsitish shekli hemde hayat qélish hékayisini sen'etlik shekilde namayende qilghan.

Ziyaritimizni qobul qilghan pa'aliyetchilerdin intizar ilham, özi üchün Uyghur kimlikining nimidin dérek béridighanliqi mundaq sözler bilen ipadilidi:

“Biz mélborinda tunji qétim bundaq bir körgezme uyushturduq, menmu bu pa'aliyette Uyghur usulini teqdim ettim. Pa'aliyitimiz intayin netijilik boldi biz pa'aliyitimizde yene Uyghur ta'amlirinimu tarttuq, hemme yaqturdi. Nurghun bashqa millettin bolghan dostlar biz bilen bille Uyghurche usul oynashti. Men gerche awstraliyede tughulup ösken bolsammu, Uyghurluqumdin intayin pexirlinimen. Uyghur tarixi we Uyghur medeniyitidin pexirlinimen. Ejdadlirimiz uni saqlash qélish üchün éghir bedeller töligen. Uyghur bolush süpitim bilen uni ching saqlash we uni kéyinki ewladlargha yetküzüsh méning mes'uliyitim dep oylaymen”.

Shenbe küni kech sa'et 6 din 9 ghiche 3 sa'et dawam qilghan körgezme axirida, Uyghur jama'iti we sen'etkarlar, tamashibinlargha bu körgezme Uyghur jama'itining medeniyetni yoqitish we irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush kürishini gewdilendürüshtiki muhim bir qedem bolghanliqini, Uyghur jama'itining tileklirini bayan qilishqan.