“Bahar kélidu: sherqiy türkistandin eserler” -Uyghurlardiki qet'iylik we ümidni ipadilidi

“Asiya pushtiliq amérikaliq yazghuchilar kursi” (asi'an americhan writers’ workshop) teripidin in'glizche neshr qilin'ghan “Bahar kélidu: sherqiy türkistandin eserler” namliq xatire toplimigha qoyulghan süret. 2023-Yili mart.

Noruz bayrimi harpisida yeni 20-mart küni muhajirettiki Uyghur yazghuchi-sha'irlarning eserliridin tallan'ghan “Bahar kélidu: sherqiy türkistandin eserler” (Spring Will Come: Writings from East Turkistan) Namliq xatire toplimi ijtima'iy taratqularda keng tarqaldi. Mezkur xatire toplimi “Asiya pushtiliq amérikaliq yazghuchilar kursi” (Asian American Writers’ Workshop) teripidin in'glizche neshr qilin'ghan tor zhurnili bolup, bu zhurnalgha jem'iy 15 parche eser kirgüzülgen.

Toplamgha kirgüzülgen eserler arisida muhajirette yashawatqan yétiliwatqan yash Uyghur yazghuchi-sha'irlardin abdushükür muhemmet (qumtur) ning “Öyge qaytidighan yol”, abdurehim imin (parach) ning “Kélidu”, muyesser abdul'ehed (xendan) ning “Eger kérek bolsa” we munewwer abdullahning “Qorshawda qalghan öyge mersiye” qatarliq shé'irliri, Uyghurlargha tonushluq bolghan dangliq yazghuchilardin merhum abdurehim ötkürning “Bahar chillaymen” namliq shé'iri we merhum zunun qadirning “Perman” namliq hékayisi we nöwette xitay hökümiti teripidin türmilerge tashlan'ghan tutqundiki yazghuchilardin abduqadir jalalidinning “Zérikish” we perhat tursunning “Méhman” qatarliq shé'irliri bar idi. Bu toplamgha yene ikki qazaq yazghuchining esirimu kirgüzülgen. Her bir eserge efwan texellusi bilen muhajirettiki Uyghurlargha tonushluq bolghan yash ressam ilminur xanimning resimliri kirishtürülgen bolup, eserlerge özgiche hösn qoshqan.

En'gliyede turushluq sen'etkar rehime mehmut xanim we xarward uniwérsitéti tedrijiy nérwa ilmi tejribixanisining tetqiqatchisi munewwer abdulla xanim mezkur toplamning tehrirlik wezipisini üstige alghan bolup, ular mezkur toplamgha eser toplash, eserlerni tallash, in'glizchigha terjime qilish we tehrirlesh xizmetlirige bashtin-axiri qatnashqan.

Biz bu munasiwet bilen ularni mexsus ziyaret qilduq. Rehime mehmut xanim mezkur xatire toplimining wujudqa chiqish jeryani heqqide chüshenche berdi. Uning éytishiche bu xatire toplimini chiqirish teyyarliqi ötken yili bashlan'ghan bolup, eser toplash, tallash, terjime we tehrirlik xizmetliri nahayiti estayidilliq bilen ishlen'gen.

Munewwer abdulla xanim mezkur toplamgha “Bahar kélidu” dep nam bergenlikining sewebi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Birinchidin, bu toplam noruz mezgilide élan qilindi, ikkinchidin, bu toplamda abdurehim ötkürning ‛bahar chillaymen‚ namliq esiri bar. Üchinchidin, ‛bahar kélidu‚ déyish arqiliq, ‛biz menggü qehritan qishta üshshüwermeymiz, hamini bir küni bizning wetinimizge bahar kélidu we xelqimiz erkinlikke chiqidu, ‚ dégenni ipadilimekchi. Shunga ‛bahar kélidu‚ ümid, qet'iylik we qeyserlik dégendek barliq yaxshi nersilerning xewerchisi.”

Rehime mehmut xanim mezkur toplamni chiqirishtiki asasliq meqset heqqide toxtaldi. U mezkur xatire toplimidiki eserler arqiliq Uyghurlarning xitay hökümiti teswirlewatqandek arqida qalghan, qalaq millet bolmastin, belki dunyaning aldida kétiwatqan milletler bilen bir septe turalaydighanliqidek talantini namayan qilish ikenlikini tekitlidi.

Ey, tengrining téghi

Keyningde ölükler

Aldingda teshwishlik süküt

Qanchilighan deryalar aqmaqta jilghangda qipqizil?

Ey, boysunmighan héslarning wehshiy börisi

Huwlishingda qutularmu zémin?

- “Iltija”, ilminur efwan

 

Men kétiwatimen

Köz yéshimda aqmighan ténimni kötürüp

Ün'gen yérimge

Neqeder güzel-he

Yollar ichide

Qaytidighan yol peqet öyige

- “Öyge qaytidighan yol”, abdushükür muhemmet (qumtur)

Ilminur xanim “Iltija” namliq shé'iri heqqide toxtilip, 2017-yili ata-anisi lagérgha élip kétilgende, tengritagh qoynidiki wetinining baldurraq azadliqqa chéqishini ümid qilip yazghanliqini éytti.

U yene bu toplamgha özining resim eserlirining kirgüzülgenlikidin tolimu pexirlen'genlikini bildürdi. U özining eng yaqturghan esirining abdushükür muhemmetning “Öyge qaytidighan yol” namliq esirige kirishtürülgen üch ayalning tonur béshida nan yéqiwatqanliqi teswirlen'gen resim ikenlikini bayan qildi.

Rehime mehmut xanim mezkur toplamdiki shé'irlarni terjime qilish jeryanida özige eng tesir qilghan eserler heqqide toxtilip, ilminur xanim yazghan “Iltija” namliq shé'irni alahide tilgha aldi.

Bu xatire toplimida 1940-yillarda Uyghur diyarida yézilghan shé'irlardin tartip, muhajirette ötken yili in'gliz tilida yézilghan shé'irlarmu bar bolup, muhajirettiki Uyghurlarning yurti bilen bolghan baghlinishini gewdilendürgen. Toplamdiki eserlerde mustemlikichilikning tesiri, ötmüshtin élin'ghan sawaqlar, kelgüsige bolghan agahlandurushlar ipadilen'gen. Shundaqla rohi isyan, nishandin waz kechmesliktiki qet'iylik we erkinlikke b olghan ümid teswirlen'gen.

Ziyaritimizning axirida munewwer xanim mundaq dédi: “Eger téximu köp kishiler tor bétimizge kérip bu eserlerni oqush we dostlirigha tarqitish arqiliq bizni qollisa qilghan emgikimizdin bizmu razi bolimiz. Bu eserlerni oqughandin kéyin, Uyghurlarni tonup, biz bilen alaqilashqanlar bar. Bu bek xushallinarliq netije. Bu kishilerning Uyghurlarni bashqilar Uyghurlar heqqide yazghan xewerler arqiliq emes belki, Uyghurlarning özi heqqide özliri yazghan eserler arqiliq tonuwatqanliqini körsitidu. Méningche bu bek muhim.”

Biz mezkur xatire toplimi heqqide téximu köp melumatqa érishish üchün “Asiya pushtiliq amérikaliq yazghuchilar kursi” (Asian American Writers’ Workshop) hey'iti bilen alaqileshtuq, melum sewebler bilen ziyaret kéyin'ge qétimgha qalduruldi.

Munewwer xanim özlirining “Asiya pushtiliq amérikaliq yazghuchilar kursi” (Asian American Writers’ Workshop) hey'iti bilen hemkarliqni dawam qilidighanliqini, eger bu qétimliq xatire toplimidiki eserlerge oqurmenlerning inkasi yaxshi bolsa, xatire toplimining ikkinchi bölümini chiqirishni oylishidighanliqni bildürdi.