Исобел яң: йәслидә йәкшәнбидиму балиларниң барлиқидин пәришан болдуқ

Мухбиримиз җүмә
2019.07.12
Isobel-Yeung-Vice-reporter-201907.jpg Вайс ахбарат агентлиқиниң мухбири исобел яң. 2019-Йили июл.
Photo: RFA

Уйғур дияриниң әң йеңи әһвали сүрәтләнгән, “хитайдики йоқиливатқан мусулманлар” намлиқ бир һөҗҗәтлик филим бир нәччә күндин бери тарқилип иҗтимаий таратқуларда зор ғолғила қозғиди.

Филимни ютубтила көргән адәм сани бир йерим милйонға йеқинлашти. Бу филимни вайс ахбарат агентлиқиниң талантлиқ мухбири исобел яң уйғур дияриға хупиянә берип ишләнгән.

У, радиомиз зияритини қобул қилип районда киргәнлири вә бу филим ишләшкә сәвәб болған амиллар үстидә тохталди. У, уйғурларға қаритилған лагер сияситини 2-дуня урушидин кейинки әң кәң көләмлик тутқун қилиш һәрикити, дәп атиди. 

Уйғур районида көргән, аңлиғанлириңиз сөзләп бәргән болсиңиз?

Мән хәлқара вә хитайда шинҗаң дәп атилидиған уйғур райониға 5 ай ичидә икки қетим, йәни бу йил январда бир қетим вә майда бир қетим бардим. 

Хәвириңиз болғинидәк, у йәрдә мәйли қәйәргә бериң кәйниңизгә адәм чүшүвелип башқиларни очуқ-ашкара зиярәт қилип мухбир сүпитидә хәвәр ишләш интайин қейин. Шуңа биз саяһәтчи сияқида хупиянә бардуқ. 

Улар башлап барған йәргә барсиңиз сизгә көрситилидиғини худди ббч, ройтерс вә нпр ларда хәвәр қилинғинидәк сәһниләштүрүлгән тәшвиқат оюнлири.

Шуңа биз башқичирәк усул билән у йәрдә һазир иҗра қилиниватқан мутләқ тәқиб дөлитиниң һәқиқий әһвалини игиләш, йәрлик уйғурларниң инкасларни елиш һәмдә бу реаллиқларниң арқисида балиларниң бешиға кәлгән қисмәтләрни билип беқиш үмидидә у йәргә барған идуқ.

Бу январда бир қетим вә майда бир қетим бардим дедиңиз. Бу арида немиләрниң өзгәргәнликини байқидиңиз? 

Һәр икки қетимда охшимайдиған районларға бардим. Биринчи қетим үрүмчи вә қәшқәргә бардим. Иккинчи қетим хотәнгә бардим.

Иккинчи қетим барғинимда бихәтәрлик тәдбирлири техиму күчәйгәндәк туюлди вә сәл тәшвиш һес қилдим. Көп қетим тосулдуқ. Мәйли нәгила барайли сүрәт тартиш вә зиярәт қилиш һәр җәһәттин қейин болди.

Сиз өзиңизниң твиттер йолланмиңизда буниң иккинчи дуня урушидин кейинки әң зор көләмлик қамаш қилмиши икәнликини дәпсиз, буни шәрһләп бәргән болсиңиз?

Бу, йәһудийлар учриған чоң қирғинчилиқтин буянқи һәр қандақ бир ирқ вә диний гуруппиниң әң зор көләмгә тутқун қилиниши болуп һесаблиниду. Буниң көлимигә адәмниң ишәнгүси кәлмәйду. Б д т тутулғанлар саниниң бир милйон икәнликини пәрәз қилди. Йеқинқи тәхминләрдә бир йерим милйондин артуқ адәмниң уйғур районниң һәр қайси җайлиридики тутуп туруш лагерлириға қамалғанлиқи илгири сүрүлиду. Буниң паяни йоқ. Бу һазир дунядики әң еғир җинайәтләрниң бири.

Сиз филимда тилға алған һелиқи достанә хитай деһқан аял. Сиз униңдин хитайниң уйғурларға қаратқан сиясәтлиригә қандақ қарайдиғанлиқни сориған идиңиз. У һәтта хитайчә ортақ тилниму яхши сөзлийәлмәйдикән. Шундақ турупму у, шу лагерларға қамалған, доктор вә дуняға тонулған алимларниңму қалақ икәнликигә ишинидикән. У өзиниң һөкүмәтниң уйғурларға қаратқан муамилисини қоллайдиғанлиқи вә уларниң тәрбийилинип, һеч болмиғанда шу аялдәк сәвийәсигә йетиши керәкликини билдүргәндә қандақ ойлидиңиз? 

Хитай компартийиси шинҗаңда хәвпсизлик тәһдити бар, у чоқум дөләт бихәтәрлик сиясити вә пиланиниң мәркизий нуқтисида болуши керәк, дегән образни яритишта өзиниң тәшвиқат аппаратлиридин бәк үнүмлүк пайдиланди. Униңдин башқа өткән он йил мабәйнидә райониниң башқа җайлирида бир қисим зораванлиқ вәқәлири йүз бәрди, бир қисим уйғурлар башқа дөләтләрдики террор тәшкилатлириға қатнашти. 

Әммә, мениңчә хитай пәқәт вә пәқәт буниңдики тәһдит амилиға бәкрәк есиливелип, бу сиясәтләрни йолға қойди. , мениңчә бу, бунчивала җиқ адәмниң аталмиш қайта тәрбийиләш лагерлириға қамилишиға сәвәб болалмайду. Лекин улар бу тәһдитни йоғинитип көрситип, нәтиҗә қазанди. Чүнки бир партийәлик дөләттә учур алидиған башқа мәнбә болмиғанлиқи үчүн, һәммәйлән әмәс, әмма нурғунлиған хитайлар бу хилдики тәшвиқатларға ишинип қалди, дәп қараймән.

Сизгә охшаш мухбирларниң әркин, чәклимисиз хәвәр ишлишиши тосқунлуққа учраватқан шараитта, нурғунлиған екскурсийәләрниң тәшкиллигәнликини көрдуқ. Сизниңчә хитай немә үчүн шундақ қилиду? сизниңчә хитай бу читлиқ симлар, тосулған кочиларниң арқисида бир нәрсиләрни йошурмақчи болуватамду?

Әлвәттә. Хитай у райондин учурларниң чиқип кәтмәсликини контрол қилиш үчүн интайин күчлүк тәдбирләрни алған. Бу җай һазир хитайда хәвәр ишләш әң сәзгүр болған райондур. Чүнки, у йәрдики учур-мәлуматларниң ашкарилинип кетиши хитайни бәкму биарам қилидиған болғачқа, арқиңизға баштин-аяқ адәм чүшивалиду. Шуңа мән сөзләшкән журналистларниң һәммиси у йәргә берип тоғра учур игиләшниң интайин мүшкүл икәнликини дәп бәрди.

Мән у йәрдин йәнә қандақ учурларниң чиқидиғанлиқиға бир нәрсә дейәлмәймән. Силәрму у райондин учурларни ашкарилап бәк яхши қиливатисиләр. У йәрдин чиқиватқан учур мәсилигә кәлгәндә хитай һөкүмити униңдики һекайини контрол қилишқа бәкрәк әһмийәт бериду. 

Сиз у йәргә достиңиз билән берип нурғун хәтәргә тәвәккүл қилдиңиз. У йәрдә бешиңизға һәрқандақ бир бала келиши мумкин иди. Бәхткә яриша сиз у йәргә сақ-саламәт берип кәлдиңиз. ? немә үчүн шунчә көп хәтәргә тәвәккүл қилип, бу темида хәвәр ишләшни лайиқ көрдиңиз?

Мән бурун тәкитләп өткәндәк, бу һазир дунядики әң еғир кишилик һоқуқ җинайәтлириниң бири. Һазир у йәргә берип келәләйдиған адәмләрму көп әмәс. Мән сөзләшкән нурғун хитай мухбирлар буни хәвәр қилишини халайдиғанлиқи, әмма өзлириниң хитайда уруқ-туғқанлири барлиқи, аилә-тавабиатлирини балаға тиқишни халимайдиғанлиқини ейтишти. Чүнки йеқиндин буян хитай һөкүмити кишиләрни тутуп вә уларни йоқ қиливетиш мумкинчиликини ашурди. У йәрдә йеқин туғқанлирим болмиғанлиқи үчүн шуңа мән өзүмни у йәргә баралайдиған әһвалда дәп қаридим. Униңдин башқа мәнчә бу тема у йәрдә болуватқан ишлар вә униң көлимигә қаримастин өзи лайиқ болған дуняви диққәткә еришәлмиди, дәп ойлидим. Ечинишлиқ йери, сиз кишиләрдин уйғурлар һәққидә сорисиңиз, улар һеч нәрсә дәп берәлмәйду һәмдә у йәрдә немиләрниң болуватқанлиқиниму хәвәрсиз. Журналист болуши сүпитимиз билән у йәрдики вәзийәткә болған тонушини өстүрүштә мәсулийитимиз бар.

Балилар йәслиси, сиз филимиңизда бәзи балиларниң йәкшәнбә күнлириму өйигә қайтмайдиғанлиқини дәп өттиңиз, уларни көргиниңиздә қандақ туйғуда болдиңиз? 

Истанбул, қазақистан вә америкида яшаватқан көплигән уйғурлар билән сөзлиши җәрянида, нурғунлиған ата-аниларниң өз пәрзәнтлириниң һөкүмәт башқурушидики орунларға қамалғанлиқ дәп пәрәз қилидиғанлиқини билдуқ. Биз шуниңға асасән, у балиларниң қамилиши мумкинчилики болған җайларниң орнини бекитип чиқтуқ. Булар асасән өткән бир нәччә йилдин буян ясалған һәр хил йәслиләр иди. Шуниңға охшаш вақитта йәнә йүзлигән, миңлиған чоң уйғурлар йиғивелинишқа башлиди. Шуңа биз, бу орунларда ата-анилири тутуп туруш мәркәзлиригә елип кетилгән балиларниң бар-йоқлуқини ениқлашқа урундуқ. 

Шундақ қилип биз шу йәслиләргә бардуқ, буларниң бир нәччиси хотәнниң шәһәр әтрапиға җайлашқан. Биз у йәслиләрдә ғәлитә ишларни көрдуқ. Биз у йәрдә йәкшәнбә күнидиму балиларниң йүрүватқинини байқидуқ. Әлвәттә бу нормал мәшғулат вақти әмәс иди. 

Биз йәнә башқа бир йәслигә бардуқ. У йәрдин мәктәп түгигән саәтләрдиму бирму балиниң қайтиватқанлиқини көрмидуқ. Бу биналарниң көпинчиси вәйранә мәһәллиләргә ясалған болуп, шундақ йәрләргә бундақ чоң типтики йәслиләрниң селиниши мени һәйран қалдурди. Бу адәмниң көңлини ғәш қилидиған бир иш. Бизниң пәрзимизчә буниң көлими наһайити зор. Бу, уларни пәқәт ата-анилиридинла әмәс бәлки уларни кимлики, мәдәнийити, тилидин айриветип кәлгүси әвладни ассимилятсийә қилиштур. Әлвәттә буларни көрүш адәмниң көңлини һәқиқәтән пәришан қилиду. 

Уйғур районида туруп ишлигән бу есил программиңиз сәвәблик сиз қара тизимликкә елинип хитайға йәнә баралмаслиқиңиз мумкин. Буниңдин пушайман қиламсиз? 

Яқ, пушайман қилмаймән. Мени пәришан қилидиған ишлар бу әмәс. Мениң бир йерим хитайға тутишиду, мениң бәзи аилә әзалирим йәнила хитайда. Мән хитайда бир нәччә йил турған. Мән өмрүмниң йеримини хитайни тәтқиқ қилиш вә хитай тилини өгинишкә сәрп қилдим. Бу әлвәттә мени пәришан қилиду. Бу дөләттә нурғун есил нәрсиләр бар, мән у тупраққа һәргиз өч әмәс. Әмма, охшаш вақитта бир журналист болуш сүпитим билән һоқуқдарларни сораққа тартимән вә дуняниң һәр қайси җайлирида йүз бериватқан җинайәтләргә диққәт җәлп қилимән. Шуңа буларни қилалиғанлиқимдин һәргиз пушайман қилмаймән. Чүнки мән буларни қилалиғанлиқимдин өзүмни тәләйлик һесаблаймән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.