Норман лавс: “б д т миллий кимлики вә мәдәнийити вәйран болуватқан уйғурларға немә иш қилип бирәләйду?”

8-Июн күни 200 дин артуқ кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә 37 нәпәр уйғур мутәхәссиси бирләшмә баянатлар елан қилип, б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң алий комиссари мишел бачелетни вәзиписидин истипа беришкә чақирди. Бир күндин кейин, йәни 9-июн б д т хәлқара әмгәкчиләр тәшкилатиниң уйғур дияридики мәҗбурий әмгәкни тәкшүрүш тәлипидә болғанлиқи ашкариланди. Бу тәләп әлвәттә хәлқараниң диққитини қозғиди. Бирақ көзәткүчиләр буниңму мишел бачелетниң мәғлубийәтлик зияритигә охшаш нәтиҗисиз бир зиярәт болидиғанлиқини илгири сүрүшмәктә.

Ахбарат вастилирида баян қилинишичә, мишел бачелет хитай вә уйғур диярида зиярәт елип бериштин илгири, кишилик һоқуқ кеңиши хитай тәрәптин бу зиярәтниң “һечқандақ тосалғусиз вә шәртсиз” болушини тәләп қилған, хәлқаралиқ кишилик һоқуқ тәшкилатлириму охшаш тәшәббусни тәкитлигән, зиярәтниң асасий нишани уйғурлар қамалған җаза лагерлири болған. Бирақ бу тәләпниң әмәлгә ешиши асанға тохтимиған.

Хитай билән б д т арисидики бу талаш-тартиш икки йилдин артуқ давамлашқан. 5-Айниң ахири мишел бачелет хитай вә уйғур диярида зиярәт елип барғанда, бу зиярәт б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 20 йилдин буян тунҗи қетим хитайда елип барған зиярити болуп қалған. Әпсуски, мишел бачелет хитай вә уйғур диярида елип барған зиярити җәрянида хитайниң “уйғур ирқий қирғинчилиқи” вә “инсанийәткә қарши җинайәт” лири тоғрисида һечқандақ нәтиҗә һасил қилалмайла қалмай, хитайниң сахта тәшвиқатлириға дәсмайә болуп берип қайтип кәлгән. Б д т хәлқара әмгәкчиләр тәшкилатиниң зиярити мубада алдимиздики йил, айларда әмәлгә ашқан тәқдирдиму, нәтиҗисидә пәрқ болмайдикән. Чүнки хитай, җаза лагерлириға қамалған милйондин артуқ уйғурлар үстидин йүргүзиватқан инсанийәтсиз бастурушлирини, ирқий қирғинчилиқлирини б д т хадимлириға көрситишни һечқачан халимайдикән.

Германийәдики сиясий бихәтәрлик мутәхәссиси норман лавс 11-июн елан қилған “рәт қилиш һоқуқи б д т ни мәсхиригә дучар қилмақта” намлиқ мақалисидә баян қилишичә, һазирқидәк мәстәбитләрниң чәклимилири, тизгини астиға чүшүп қалған б д т ни үзүл-кесил ислаһ қилмиғичә, уйғурлар кәби явуз һакимийәтләр тәрипидин бастуруливатқан хәлқләрниң һәқ-һоқуқлирини қоғдаш әмәлгә ашмайдикән. Нөвәттә б д т ниң һазирқи һалитини үзүл-кесил өзгәртиш, җиддий ойлинишқа тегишлик мәсилә һесаблинидикән.

Норман лавс мақалисини мундақ җүмлә билән башлайду: “‛шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири‚ шинҗаңдики аталмиш ‛ихтиярий тәрбийиләш мәркәзлири‚ ниң рәһимсиз пирактика мәйдани вә җаза лагерлиридин башқа нәрсә әмәсликини йәнә бир қетим ашкарилиди. Хитай һакимийити уйғурларға қарита уларниң мәдәнийитини вә миллий кимликини вәйран қилиш һәрикәтлирини елип бармақта. Б д т буниңға қарита үнүмини көргили болғидәк немә иш қилалайду? җаваб: һечнимә!”

Норман лавс сөзини йәнә мундақ давамлаштуриду: “рус армийәси украина хәлқини бомбардиман қилип, аддий пуқраларни өлтүрмәктә, һәтта җинсий зораванлиқтин уруш қорали сүпитидә пайдиланмақта. Бу йәрдики соалму охшашла ‛б д т буниңға қарита немә иш қилалайду?‚ дегәндин ибарәт болиду. Буниң җавабиму һәм: һечнимә!”

Норман лавсниң қаришичә, 1945-йили қурулған б д т хәвпсизлик кеңишигә даимий әза америка, әнгилийә, франсийә, хитай, русийәдин ибарәт 5 дөләтниң иккиси, йәни хитай вә русийә мустәбит һакимийәтләргә айланған болуп, уларниң “рәт қилиш һоқуқи” б д т ниң һәққаний қарарлар қобул қилишиға тосқунлуқ қилмақта икән. Б д т хәвпсизлик кеңиши болса б д т ниң җаза йүргүзүш, җаза қарарлирини қобул қилиш яки һәрбий арилишиш тоғрисида ахириқи һөкүмни чиқиридиған алий орган болуп һесаблинидикән. Хитай билән русийәдин ибарәт икки мустәбит, таҗавузчи дөләтниң бу органда болуши кишилик һоқуқни қоғдашни б д т да алиқачан қуруқ шуарға айландуруп қойған. Бу б д т ниң образиниму еғир дәриҗидә хүнүкләштүридиған асасий амил болуп қалған.

Вәзийәт анализчиси, д у қ ниң муавин рәиси пәрһат муһәммиди әпәнди бу һәқтә тохталғанда, хитайниң б д т ға узарған қара қоли тоғрисидики қарашлирини ипадә қилип өтти.

Норман лавс “рәт қилиш һоқуқи б д т ни мәсхиригә дучар қилмақта” намлиқ мақалисидә, бүгүнки б д т ниң мушу сүпәттә давамлиқ мәвҗут болуп турушиниң бирәр әһмийити бар-йоқлиқи тоғрисида әстайил ойлинидиған вақитниң йетип кәлгәнликини әскәртиду. У сөзидә, мустәбит һакимийәтләр демократик дөләтләрниң кишилик һоқуқи дәпсәндә болуватқан хәлқләрни қоғдишиға тосқунлуқ қилиштин ваз кәчмәйдиған бундақ бир вәзийәт астида, ғәрб демократик дөләтлирини һазирқи б д т дин чекинип чиқишқа дәвәт қилиду, һәмдә қиммәт қарашлири охшаш болған демократик дөләтләрниң йеңидин бир һәққаний хәлқаралиқ тәшкилатини қуруп чиқишни тәшәббус қилиду, гәрчә бу йеңи иттипақ пүтүн дөләтләргә вәкиллик қилалмиған тәқдирдиму. Әксичә болғанда, б д т, явропа иттипақи һәм шималий атлантик окян әһди тәшкилатиниң инсанийәтниң нәзәридики образиниң қаттиқ сунидиғанлиқини һәмдә бу сунушниң тәсириниң әҗәллик болидиғанлиқини илгири сүриду.

Дәрвәқә, 2018-йили 8-айда чақирилған б д т ирқий айримичилиққа қарши туруш комитетиниң 96-нөвәтлик йиғинидин бир ай кейин, мәзкур комитет 1 милйондин артуқ уйғурниң җаза лагерлириға қамалғанлиқини елан қилип, җаза лагерлири мәсилисиниң хәлқара күнтәртиптин орун елишиға асас һазирлап бәргән болсиму, бирақ шуниңдин кейинки 4 йил мабәйнидә б д т дин уйғурлар тоғрисида һечқандақ зуван чиқмиған. Буму уйғурларни үмидсизләндүргән амилларниң бири болған. Мишел бачелетниң 5-айниң ахири хитай вә уйғур диярида елип барған зияритиниң бир мәйдан драмма билән ахирлишиши болса уйғурларни техиму үмидсизләндүргән.

Д у қ иҗраийә комитетиниң муавин рәиси, “шәрқий түркистан өлималар бирлики” ниң муавин рәиси турғунҗан алавудун әпәндиму бу хусуста пикир баян қилип, б д т ни ислаһ қилишниң уйғурлар үчүн техиму зөрүрликини тәкитлиди.