Mutexessisler xitay hökümitining b d t diki “Xitayning kishilik hoquq weziyitini qerellik bahalash yighini” ni kontrol qilishqa urun'ghanliqini bildürdi
2024.02.02

Amérika dölet mejlisi qarmiqidiki xitay ishliri ijra'iye komitéti (CECC) 1-féwral küni yighin chaqirip, yéqinda yeni bu yil 1-ayning 23-küni b d t da chaqirilghan “Xitayning kishilik hoquq weziyitige qerellik qarap chiqish yighini” heqqide mutexessisler we pa'aliyetchilerning pikrini alghan.
Yighin, mezkur komitétning re'isliridin awam palata ezasi kristofér simisning kirish sözi bilen bashlan'ghan. U xitay hökümitining yéqinda ötküzülgen qerellik qarap chiqish yighinigha nurghun kishidin terkib tapqan bir hey'et bilen kelgen bolsimu, beribir ilgiri sürmekchi bolghan sepsetisini heqiqetke aylanduralmighanliqini bildürgen. U yene, xitay hökümitining b d t diki heqiqiy meqsiti kishilik hoquq sistémisini buzush, kishilik hoquq apparatlirini tesir astigha élish, dep körsetken.
Kiristofir simit xitay hökümitining b d t diki qerellik qarap chiqish yighinida xitayda diniy erkinlik, kishilik hoquq, pikir erkinliki, emgekchiler we ayallar hoquqi qatarliqlarning kapaletke ige ikenlikini ilgiri sürgen bolsimu, biraq emeliyetning buning eksiche ikenlikini tilgha aldi we xitay hökümitining Uyghurlargha mushu minutlarda irqiy qirghinchiliqni dawam qiliwatqanliqini tekitligen.
Mezkur yighinda doklat bergüchilerning biri téksas-ostin uniwérsitéti robért stra'us xelq'ara bixeterlik we qanun merkizining tetqiqatchisi rana siyu inbodén (Rana Siu Inboden) bolup, u yighinda b d t ge oxshash xelq'araliq organlarni tesir astigha élishi heqqide etrapliq doklat bergen. Rana siyu inbodén xanim yighinda xitayning kishilik hoquq weziyitini uniwérsal qerellik tekshürüsh yighinidiki ehwallarni analiz qilip turup, xitay hökümitining bu yighinda döletlerning xitayning ehwaligha adil we etrapliq baha bérishige tosqunluq qilghanliqini bayan qilghan.
Uning körsitishiche, xitayning jenwediki hey'iti yighin harpisida bashqa döletlerning hey'etlirige “Men wekiller ömikingizning ikki dölet otturisidiki dostane munasiwet we hemkarliqni nezerde tutup xitayni qollishini we ijabiy tekliplerni bérishini soraymen” dep yézilghan resmiy xet ewetken. Netijide 2024-yili 1-aydiki qerellik qarap chiqish yighinida 163 dölet pikir bayan qilishqa tizimlatqan bolghachqa döletlerning herbirige aran 45 sékonttinla sözlesh waqti toghra kelgen. Rana xanimning déyishiche, bu, xitay hökümitining b d t diki yighinlarda qollinidighan muhim istratégiyelirining biri bolup, ular bu arqiliq yighin waqtining köp qismini xitayni maxtaydighan döletlerning bayanliri bilen igilesh arqiliq tenqidiy bayanlarni gherq qiliwétishke urunidiken.
Derweqe, bu qerellik qarap chiqish yighinida xitayning iqtisadiy yardimi yaki bashqa xil qollash sheklige tayinidighan tereqqiy qiliwatqan döletler pütünley xitayning iqtisadiy tereqqiyatlirini medhiyeleydighan, hetta uning bir qisim depsendichilik siyasetlirini qollaydighan bayanlarni oqup ötken. Hetta bir qanche döletler wekiller ömiki “Xitayning 100 milyon ademni namratliqtin qutuldurup, b d t ning sijil tereqqiyat nishanigha muddettin burun yétip kelgenliki”, “Xitayning bashqa tereqqiy qiliwatqan döletler bilen tejribe-sawaqlardin teng behrimen bolup, déhqanchiliqni ilgiri sürüshi, yéza tereqqiyatini dawamliq hel qilishi” dégendek xitayning teshwiqatigha oxshash bahalarni oqughan.
Rana xanim yene, xitay hökümitining bu yighinda hökümet qarmiqidiki teshkilatlarni musteqil teshkilat dep körsitish, musteqil tetqiqatchi we organlargha tehdit qilish qatarliq wasitilerni qolliniwatqanliqini bildürgen.
U, xitayning bu herikitige taqabil turush üchün amérikaning choqum b d t we shuningdek xelq'araliq organlarda dawamliq eza bolushi we tesirini kücheytishi, kishilik hoquq organliri we kishilik hoquq aktiplirini yéqindin qollishi hemde b d t diki gherblik bolmighan döletler bilen alaqisini kücheytishi lazimliqini éytti. U, buning sewebini chüshendürgende bu qétimliq yighinda biraziliye, chili we marshal aralliri qatarliq döletlerning xitayning kishilik hoquq weziyitige baha bergende adil meydanda turghanliqini, somaliningmu xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqan mu'amilisini eyibligen döletler qatarida imza qoyghanliqini misal körsitip: “Bu, bizge gherbiy yawropa we shimaliy amérikadin bashqa jaylardimu purset barliqini körsitip béridu, shunga amérika yuqiriqidek döletler bilen alaqini kücheytishi kérek” dégen. Rana xanim amérika dölet mejlisige yollighan doklatida téximu tepsiliy pikir-tekliplerni otturigha qoyghan.
Yighinda guwahliq bergen sözligüchilerning biri bolsa “Uyghur herikiti teshkilati” bashliqi roshen abbas xanim idi. Roshen xanimmu sözide bu qétimliq xitayning kishilik hoquq weziyitige qerellik qarap chiqish yighinida körgenliri we hés qilghanlirini ortaqlishish arqiliq xitayning b d t diki tesiri heqqide toxtaldi. U mundaq dédi:
“Men shuni tekitlimekchimenki, b d t sistémisi xitayning ghayet zor bésimigha duch kelmekte. Kishilik hoquq aliy komissarliqi ishxanisining 2022-yili 8-aydiki doklatida xitay hökümitining Uyghur rayonidiki heriketliri ‛insaniyetke qarshi jinayet‚ teshkil qilishi mumkin, dégen xulasini chiqarghanidi. Bilginingizdek bu eyiblesh intayin jiddiy eyiblesh bolup, b d t delil-ispat bolmay turup bundaq bir eyibleshni otturigha qoyalmaydu. Biraq bu qétimliq qerellik qarap chiqish yighinida b d t özi élan qilghan yekünni otturigha qoymay, uni qaldurup qoydi”.
Roshen xanim yene, bu qétimqi qerellik qarap chiqish yighinigha özining yighin meydanida barliqini, xitay hökümitining shu yerdiki xitay oqughuchilarni we hökümet qollishidiki atalmish ammiwi teshkilatlarning ademlirini teshkillesh arqiliq yighin zalini tolduruwetkenlikini, bu sün'iy peyda qilin'ghan qistangchiliq sewebidin kishilik hoquq aktipliri bilen uchrishish we sözlishishning we ularning yighin zaligha kirishining qiyinlashturulghanliqini bildürgen. Roshen xanim yene xitay orunlashturghan kishilerning sa'etlerche bu yighin'gha kelgen özige oxshash pa'aliyetchi we guwahchilarni resimge tartish, ularning kompyutérlirini marash bilen shughullan'ghanliqini bildürgen. Roshen xanim sözide: “Xitay hökümitining b d t ge oxshash eng bixeter bolushqa tégishlik jayda pa'aliyetchilerni, öktichilerni qorqutush, parakende qilish heriketlirini qilghanliqini” eskertip “Xitay hökümiting jinayetliri sewebidin bu heriketliri uning jawabkarliqqa tartilmaydighanliqigha bolghan ishenchining yuqiriliqini körsitip béridu” dégen. U, shunga amérika hökümitining xitayni jawabkarliqqa tartish üchün heriketlirini kücheytishi lazimliqini eskertken.
Mezkur yighinda yene, “Xongkongni közitish teshkilati” qurghuchisi bénédik rojérs (Benedict Rogers), toronto uniwérsitéti munk yershari ishliri we ammiwi siyasetler fakultétidin tetqiqatchi niyl dirkis (Dirks Neil) we xitayda qamaqqa élin'ghan kishilik hoquq adwokati déng jyashining ayali soféy lo qatarliqlarmu qatniship söz qilghan. Ularmu sözide xitay hökümitining tordiki pikir erkinlikini qamal qilishi, buninggha qatnishiwatqan xitay we chet'el shirketliri hemde yene xitaydiki diniy erkinlik mesilisi, xitay öktichiler we kishilik hoquq adwokatliri uchrawatqan mu'amililerni ayrim-ayrim sözlep ötken we pikir-tekliplirini bergen. Yighin'gha qatnashqan pa'aliyetchiler we mutexessisler bergen teklipliride birdek, amérikaning kishilik hoquq mesiliside keskin bolushi, bu mesile bilen yéqindin alaqidar bolushining we hemde xitaydiki siyasiy mehbuslarning ismini biwasite tilgha élip turup, hökümetni ochuq-ashkara tenqidlishining intayin muhim rol oynaydighanliqini tekitleshken.
Niyl dérkis ependi sözide: “Xitayning kishilik hoquq depsendichiliklirige yantayaq boluwatqan bir qisim amérikaliq shirketlerning qandaq bolup bu jinayetlerge nahayiti asanla shérik boluwatqanliqi sürüshtürülüshi lazim,” dégen.
Yighinda söz qilghan mutexessisler yene, amérikaning “Qizil krést” qa oxshash organlar arqiliq xitayning ichige kirishni qaytidin qolgha keltürüshi lazimliqini, xitayning ichide bolushning u yerdiki kishilik hoquq we ijtima'iy qurulushlarni qollashqa paydiliqliqini bildürgen.
Roshen abbas xanim bolsa, xitay hökümitining chet'ellerdiki Uyghurlargha sozuluwatqan qara qolini mexsus tilgha alghan. U amérika hel qilishqa tégishlik jiddiy mesililerning birining chet'ellerde türmide yétiwatqan Uyghurlar mesilisi ikenlikini bildürgen. Roshen xanim amérikadin marakesh we tayland qatarliq döletlerdiki türmilerde yétiwatqan Uyghurlarni qutquzushni telep qilip, marakeshte türmide yétiwatqan idris hesenni mexsus tilgha alghan. Roshen xanim yene, amérikaning özide siyasiy panahliq ishliri hel bolmaywatqan Uyghurlar barliqini eskertip, amérika héch bolmighanda bu kishilerning ishini qulaylashturushi kérek, dégen.
Köpligen mejlis ezaliri qatnashqan bu yighin ikki sa'ettin artuq dawam qilghan.