“Ular béyjingdin bashqa héchqandaq jaydin buyruq almaydu” -xitayning b d t diki tesiri toghriliq doklat élan qilindi

B d t bash katipi antoniyo gutérrés xitay re'isi shi jinping bilen ikki terep söhbitidin burun qol éliship körüshmekte. 2018-Yili 2-sintebir, béyjing xelq sariyi.

Xitay hökümitining birleshken döletler teshkilati qarmiqidiki organlargha, bolupmu döletlerning kishilik hoquq xatirisini nazaret qilidighan organlirigha tesir körsitip, uning xizmetlirini aqsitishi bu qurulushlarning qurulush meqsitige yarisha xizmet qilishi we öz rolini jari qildurushigha zor derijide tesir körsetmektiken. Yéqinqi bir qanche yildin buyan bu mesile kishilik hoquq organlirining küchlük diqqitini qozghap kéliwatqan idi. Bolupmu bu mesile xitay hökümitining Uyghurlargha qarshi yürgüzüwatqan zulumlirini amérika hökümiti we bashqa gherb döletliri parlaméntliri “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep atighan turuqluq, b d t ning bu mesilige intayin sus pozitsiye tutushi bilen yenimu roshen otturigha chiqqan.

Nöwette xitay hökümitining b d t diki tesir körsitish herikiti amérika hökümiti qatarliq démokratik eller we shundaqla kishilik hoquq organlirining küchlük diqqitini qozghawatqan mesilige aylan'ghan bolup, bu heqtiki chaqiriqlar künsayin kücheymekte.

Yéqinda “Xelq'ara kishilik hoquq mulazimet merkizi” (The International Service for Human Rights) namliq xelq'araliq kishilik hoquq teshkilati bu heqte mexsus tekshürüsh doklati élan qilghan bolup, bu doklatqa “Ular béyjingdin bashqa héchqandaq jaydin buyruq almaydu-xitayning b d t kishilik hoquq ehdinamisi organ sistémisigha tesir körsitish herikitige nezer” dep mawzu qoyulghan.

Mezkur teshkilat doklatida b d ning kishilik hoquqqa munasiwetlik apparatliri, b d t xizmetchiliri we musteqil mutexessisler we shuningdek kishilik hoquq organliri bilen sözlishish hem shundaqla xitayning özi élan qilghan xewerlerge asasen, uning b d t diki tesirini analiz qilip chiqqan. Ular bu tetqiqati netijiside, xitayning b d t kishilik hoquq apparatlirining terkibi, roli we mes'uliyitini ajizlashturush hem shundaqla hökümetsiz musteqil teshkilatlarning b d t gha qoshidighan rolini azaytip, uning ornigha hökümetke qarashliq atalmish teshkilatlarni dessitishke urun'ghanliqidek bir qatar jiddiy mesililerni bayqighan.

un.org

Mezkur “Xelq'ara kishilik hoquq mulazimet merkizi” ning tetqiqatchisi we yuqiriqi doklatning aptori sarah bruks (Sarah Brooks) ning radiyomizgha éytishiche, u bu doklatida b d t ning kishilik hoquq ehdinamisige qol qoyghan eza döletlerning bu ehdinamini ijra qilish ehwalini tekshüridighan apparatlarni asas qilghan. U buningda xitay hökümitining bu apparatlarning musteqilliqigha belgilik tesir körsitidighan heriketlirini bayqighan.

U bizge élxet arqiliq qayturghan inkasida mundaq dégen: “Men doklatta eng küchlük bolghan üch xil tesir körsitish herikiti üstide noqtiliq toxtaldim. Birinchidin, b d t komitétlirining her biride az dégende birdin xitay kompartiyesige chétishliq bir xitay puqrasi bar bolup, bu emeliyette b d t mutexessslirining musteqil bolushidin ibaret asasiy telepke xilap. Bu kishiler elwette komitétning siyasiy tertip we qararlirigha tesir körsitidu. Ikkinchidin, hökümet teshkilligen ammiwi teshkilatlarning hökümet teshwiq qilmaqchi bolghan resmiy köz qarashqa mas kélidighan uchurlar arqiliq eslidiki mewjut uchurlarni yoqqa chiqirishqa urunushi we komitét ezalirini qaymuqturushidin ibaret. Üchinchisi bolsa, b d t xizmetchiliri, ammiwi teshkilatlar we bashqa organ mutexessislirining bésimgha we hetta tehditke uchrash ehwali bolup, bu kishini tolimu endishige salidighan mesilidur.”

Sarah bruks xanimning bildürüshiche, gerche xitay hökümiti yuqiriqidek usullar arqiliq tesir körsitish herikitini qanat yaydurup, kishilik hoquq apparatlirining xitayni nazaret qilishi we tenqidlishining aldini élishqa urunuwatqan bolsimu, biraq yenila buningda da'im muwepiqiyet qazinalmighan. Chünki b d t da buninggha boyun egmeywatqan nurghun kishiler yenila bar iken.

AFP

U élxétide mundaq dégen: “Qandaqla bolushidin qet'ynezer, xitay da'iriliri öz herikitide hemishe muweppiqiyet qazan'ghan emes. Xitayning bu qanunsiz herikitining xewipige qarimay, köpinche waqitlarda b d t kishilik hoquq mutexessisliri buninggha yenila qarshi turup kelgen. Ular musteqil puqralar jem'iyiti, ziyankeshlikke uchrighuchilar we kishilik hoquq qoghdighuchilirining pikirlirini anglashqa tirishqan. Hemde ular biz shahit boluwatqan kishilik hoquq depsendichilikliri heqqide nahayiti küchlük sözligen. Shunga bu noqtidin qarighanda, mana bu herxil kishilik hoquq teshkilatliri we pa'aliyetchilerning xitayning b d t diki tesiridin endishe qilish bilen bir waqitta, b d t ning kishilik hoquq aparatlirini xitayning kishilik hoquq q xatirisi, Uyghurlar, tibetler we xongkongluqlarning kishilik hoquqini emelge ashurushtiki kem bolsa bolmaydighan séstima dep qarishidiki seweb bolushi mumkin.”

Derweqe, xitay hökümitining b d t ning Uyghurlar mesiliside pozitsiye bildürüshining aldini élish üchün qilghan barliq tirishchanliqigha qarimay, tunji bolup b d t irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush komitétiti 2018-yili bir doklat élan qilip, xitayning Uyghur élida zor kölemlik tutqun herikiti yürgüzgenlikini doklat qilghan bolsa؛ 2019-yili irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush komitétigha eza 23 dölet xitayni “Shinjang Uyghur aptonom rayonida keng kölemlik tutqun qilish herikiti yürgüzüwatqanliqi, milliy we dini pa'aliyetlerni cheklewatqanliqi we Uyghurlarni asasiy nishan qilghan zor kölemlik nazaret we bashqa kishilik hoquq depsendichiliklirini yolgha qoyghanliqi” üchün birlikte qol qoyup eyibligen idi.

Arqidin yene, b d t kishilik hoquq aliy komissarliqining sabiq komissari mishél bachélét ishxanisimu uzun mezgillik süküttin kéyin axiri 2022-yili 8-ayda Uyghurlarning “Insaniyetke qarshi jinayetke uchrawatqan bolushi mumkinliki” heqqidiki doklatini élan qilip, zor ghulghula qozghighan idi. Mezkur weqe dunyaning herqaysi jayliridiki kishilik hoquq terepdarlirining ghelibisi, dep bahalan'ghan.

Sarah bruk xanimning radiyomizgha bildürüshiche, b d t da xitayning tesirini azaytish üchün herqaysi hökümetlerning b d t ni qollashni kücheytishi kéreklikini tekitlidi.

U mundaq dédi: “Biz doklatimizda b d t ni yéterlik menbeler bilen teminlesh, siyasiy jehettin qollash we hemde kishilik hoquq ehdinamisini nazaret qilghuchi apparatlarni we uning tertiplirini yaxshilash arqiliq ularning xitaygha taqabil turush iqtidarini ashurghili bolidighanliqini déduq. Yene bir jehettin, bezi döletler özliri xitayning tesirini ashurushigha bilip-bilmey yol échip bergen bolushimu mumkin, mesilen, b d t ni meblegh bilen teminlesh mesiliside mute'essip pozitsiye tutush arqiliq yaki b d t ning tewsiyelirige özliri emel qilmasliq arqiliq dégendek. Bularmu kishilik hoquq aparatlirining tesirini azaytidu. Shunga bularning hemmiside özgirish yasash kérek.”

Melum bolushiche, hazir herqaysi döletler we organlarning xitayning b d t diki tesir körsitish herikitining sel qarighusiz derijide zorluqi we uning b d t we uning apparatlirini esli qurulush meqsi'ige layiq ish qilalmaydighan qilip qoyuwatqanliqi tedrijiy halda tonup yétishke bashlighan iken. Téxi ötken hepte amérika dölet mejlisi tashqiy ishlar komitétida ötküzülgen xitay heqqidiki bir ispat anglash yighinida mu'awin tashqiy ishlar ministiri windi shérmin amérikaning bu heqtiki endishilirini alahide tilgha alghan idi. U sözide “Xitay hökümiti birleshken döletler teshkilatigha singip kirmekte. U b d t kishilik hoquq kéngishi qatarliq organlargha öz ademlirini kirgüzüsh arqiliq, uning nazaret qilish iqtidarini töwenlitiwatidu” dégen we amérikaning b d t diki elchilirining hazir bu mesilini nazaret qilip buni hel qilishning yollirini izdewatqanliqini bildürgen idi.