Xitayning birleshken döletler teshkilatigha eza bolghanliqining 50 yilliqida türlük mulahize we bahalar otturigha chiqmaqta

“#VoteNoChinaA” yeni “Xitaygha bilet tashlimasliq” pa'aliyiti üchün layihilen'gen sizma resimi. 2020-Yili öktebir.

24-Öktebir küni birleshken döletler teshkilati qurulghanliqining 76 yilliqi tebriklendi. Arqidinla yeni 25-öktebir küni xitay özining 1971-yili birleshken döletler teshkilatigha eza bolup kirgenlikining 50 yilliqini xatirilidi.

Gomindang partiyesi hakimiyet yürgüziwatqan mezgillerde xitay jumhuriyiti eyni chaghda birleshken döletler teshkilatining qurghuchi eza döletlirining biri bolghan idi. 1949-Yili xitay kompartiyesining hakimiyetni tartiwélishi netijiside gomindang hakimiyiti teywen'ge chékin'gen. Shundin kéyin b d t da zadi qaysi xitayni, yeni teywendiki xitay jumhuriyitini yaki xitay chong quruqluqini kontrol qiliwatqan kommunist xitayni b d t ning eza döliti dep qobul qilish heqqide köpligen munaziriler yüz bergen. Netijide 1971-yilida bérilgen qarar netijiside xitay kompartiyesi yétekchilikidiki xitay xelq jumhuriyiti b d t xewpsizlik kéngishining da'imiy ezasi dep qobul qilin'ghan. Shundin kéyin teywen b d t diki ornidin ayrilghan.

Xitay dölet re'isi shi jinping kommunist xitayning b d t gha eza bolghanliqining 50 yilliqi munasiwiti bilen qilghan téliwiziye nutuqida, teywenning ismini tilgha almay turup: “Xitay xelq jumhuriyiti hökümitining wekillirini xitayning birleshken döletler teshkilatidiki birdin-bir qanunluq wekili dep étirap qilish-xitay xelqining ghelibisi we dunya xelqining ghelibisdur,” dégen.

U sözide yene munularni dégen: “Bu 50 yilda xitay xelqi dunyaning herqaysi jayliridiki kishiler bilen ittipaqliq we hemkarliqta turup, xelq'ara barawerlik we adaletni saqlap, dunyaning tinchliqi we tereqqiyatigha körünerlik töhpe qoshti. . . Xitay xelq jumhuriyiti b d t xewpsizlik kéngishining da'imliq ezasi bolush süpiti bilen öz mes'uliyiti we burchini sadiqliq bilen ada qildi, b d t nizamnamisining meqsiti we prinsipida ching turup, birleshken döletler teshkilatining xelq'ara ishlarda oynaydighan merkiziy rolini saqlap keldi. Xitay xelq jumhuriyiti b d t nizamnamisi we kishilik hoquq xitabnamisining rohi bilen heriket qilip, xitayning kishilik hoquq tereqqiyatigha we xelq'araning kishilik hoquq ishlirigha zor töhpe qoshti.”

Halbuki, dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi bügün radiyomizgha qilghan sözide, xitayning 50 yildin buyan, bolupmu iqtisadiy tereqqiy qilghandin kéyin, izchil halda b d t nizamlirini özgertishke, uni özi üchün xizmet qildurushqa urunup kelgenlikini bildürdi. U munularni tekitlep ötti: “Xitay hökümiti kéyinki yillarda iqtisadiy küchidin paydilinip, b d t nizamnamilirini özgertishke, uni özige paydiliq haletke ekilishke heriket qildi. Bolupmu ‛kishilik hoquq xitabnamisi‚ diki insanlarning tughulushtin hör tughulidighanliqi, kishilik hoquqi, izziti, ghorori bilen yashash hoquqi bolidighanliqi heqqidiki maddilarni özgertip, ‛puqralarning qorsiqini toyghuzushmu kishilik hoquq‚ dégen maddini kirgüzmekchi bolghinigha biz shahit bolduq.”

Derweqe, yéqinqi yillarda xitay hökümitining birleshken döletler teshkilatini we uning apparatlirini öz tesiri astigha élish herikiti küchlük diqqet qozghashqa bashlighan idi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati bu heqte bir qanche muhim doklat élan qilghan. Ular “Xitayning b d t ning kishilik hoquq méxanizimlirini palech halgha chüshürüp qoyushi” namliq doklatida “Xitay öz ichidiki 1 milyard 400 milyon kishining kishilik hoquqigha tehdit sélipla qalmay, dunyaning kishilik hoquqini qoghdaydighan sistémisini ajizlashturush arqiliq hemme kishining hoquqigha tehdit peyda qilmaqta,” dégen.

Amérikadiki kor analiz merkizining bashliqi doktor andérs kormu xitayning dawamliq b d t pirinsiplirigha xilap heriket qilghanliqini éytti. U élxitide mundaq dégen:

“Xitay b d t ning prinsiplirini qollaydighanliqini éytqan bolsimu, emeliyette u her waqit b d t kishilik hoquq xitabnamisige xilap heriketlerni qildi. Jümlidin bu uning dawamliq herxil yollar arqiliq tesir körsitish heriketlirinimu öz ichige alidu. Xitay dölet ichide irqiy qirghinchiliq siyasiti yürgüzdi. Tibettin sherqiy türkistan'ghiche bolghan zéminlarni qoshuwaldi. Jenubiy déngiz we himalaya téghining bir qisim rayonlirini tartiwaldi. Mana bularning hemmisi xitay kompartiyesi hakimiyiti teripidin élip bérildi.”

Andérs kor ependi “Eyni chaghda teywenning ornigha xitay kompartiyesi yétekchilikidiki kommunist xitayni b d t gha eza qilip élip kirish zor xataliq idi” dep tekitlidi.

Dolqun eysa ependining éytishiche, gerche b d t bir qarimaqqa ajiz we uning qararlirining héchqandaq mejburlash küchi yoqtek körünsimu, biraq u yenila döletlerning herikitini musteqil halda közitip turidighan we insanperwerlik xizmetlirini yürütidighan birdin-bir xelq'araliq organ bolup, xitay uning muhimliqini bilgechke uninggha tesir körsitishke tiriship kelgen.

Xitayning b d t diki tesiri 1971-yili xitay bu teshkilatqa eza bolup kirgendin buyan üzlüksiz kücheygen. 2018-Yiligha kelgende xitay b d t gha eng köp pul i'ane qilghuchi döletlerning birige aylan'ghan. Uning i'anisi 2019-yili b d t xamchotining 12 pirsentini teshkil qilghan bolup, amérikadin qalsila ikkinchi orun'gha ötken. Yéqinqi yillardin buyan birleshken döletler teshkilatigha qarashliq ‛ashliq we yéza-igilik teshkilati‚(FAO) qatarliq nurghun apparatlarning bashliqliqigha xitaylar teyinlinishke bashlighan.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati bu heqtiki doklatida xitayning “Bir yol bir belbagh” qurulushi we bashqa meblegh türlirini wede qilish bedilige köp qisim iqtisadiy ajiz döletlerni özige qaritiwatqanliqini tekitligen idi.

Dolqun eysa ependining éytishiche, xitay hökümiti gerche Uyghur mesilisige oxshash xitay anglashni xalimaydighan mesililerning b d t omumiy kéngishi, xewpsizlik kéngishide tilgha élinishini tosup kelgen bolsimu, biraq hazir yenimu köp döletlerning xitayning tesir körsitish herikitini tonup yétishi, bolupmu démokratik döletlerning b d t ning qurulush pirinsiplirigha sadiq qélishni herwaqit tekitlishi netijiside, xitay öz meqsetlirige toluq yételmey kelmektiken. Bolupmu bu tirkishish Uyghur mesiliside roshen ipadisini tapmaqtiken.

Téxi yéqinda b d t kishilik hoquq kéngishining alahide yighinida amérika bashliq 43 dölet birleshme bayanat élan qilip, xitayning Uyghur rayonida élip bériwatqan basturushlirini yene bir qétim qattiq eyibligen we xitaydin b d t ning mexsus xadimlirini öz ichige alghan alahide bir ziyaret goruppisining Uyghur diyarida cheklimisiz, tosalghusiz tekshürüsh élip bérishigha derhal yol qoyushini telep qilghan idi. B d t kishilik hoquq kéngishi yighinida 2019-yili xitayning jaza lagérlirigha qarshi birleshme bayanat élan qilghan döletlerning sani 23 bolghan bolsa, 2020-yili 39 gha yetken. Bu yil türkiye, portugaliye qatarliq döletlerning qoshulushi bilen sani örlep 43 ke yetken.

Aldinqi yili yene b d t kishilik hoquq kéngishidiki musteqil tekshürgüchiler mexsus bayanat élan qilip, xitayning kishilik hoquqqa qiliwatqan keng kölemlik depsendichilikliri we uning b d t nizamlirigha xilap qiliwatqan heriketlirini qattiq tekshürüshni telep qilghan idi.