Baydén-putin uchrishishi we uningdiki xitay mesilisi
2021.06.19
Kéyinki waqitlarda xelq'arada bolupmu amérika we rusiye otturisida bir qatar diplomatiyelik, iqtisadiy we siyasiy sürkilishlerning yüz bériwatqanliqi melum. Lékin jow baydén amérika prézidénti bolghandin kéyin dunyaning bu ikki aldinqi qatarliq memliketliri otturisida bir qeder özgirishler orun élishqa bashlighanidi. Yéqinda amérika qoshma shtatliri prézidénti jow baydén we rusiye prézidénti wladimir putinning jenwede ötken uchrishishining dunyaning köpligen inawetlik ammiwi axbarat wasitilirining asasiy témisigha aylan'ghanliqi shuning yarqin bir ispatidur. Mezkur metbu'at melumatlirigha qarighanda, ikki memliket otturisida ötken uchrishish dawamida özini aldinqi qatarliq hésablaydighan xitay mesilisimu otturigha chiqqaniken.
Türkiyening “Anadolu” agéntliqi élan qilghan “Analitika. Putin-baydén uchrishishi we uning netijiliri” namliq maqalida éytilishiche, ikki dölet rehberlirining mezkur uchrishishi netijiside her ikki terepning elchixaniliri ishliri melum bir üzülüshtin kéyin qaytidin öz ishini bashlighan bolup, bu amérika we rusiye otturisidiki alaqilerning buningdin kéyinmu rawajlinishida chong rol oynaydiken. Maqalidin yene melum bolushiche, amérika we rusiye otturisida atom qoralini qollanmasliq hem tarqatmasliq we bashqimu muhim diplomatiyelik, iqtisadiy we siyasiy mesililer bilen bir qatarda ularning xitay bilen bolghan alaqilirige munasiwetlik mesililermu otturigha chiqqanken. Shularning biri xitayning biwasite rusiyege we uning merkiziy asiyadiki menpiyetlirige tughduruwatqan xewpiken. Bügünki künde rusiyening kélechiki üchün tughuluwatqan xewplerning biri xitayning rusiyening sibir rayonidiki iqtisadiy tesirining barghanséri küchiyiwatqanliqi bolup, buninggha qoshumche yene xitay puqralirining bu rayonda bara-bara köpiyishi rusiye da'irilirining béshini aghritiwatqan mesiliken. Ehwal mushundaqla dawam qilsa, xitay kélechekte rusiyege buningdinmu küchlükrek xewp tughdurushi mumkinken. Shuning üchün xitay xewpini toxtitishta rusiye we gherb otturisidiki munasiwetlermu muhim dep qaralmaqtiken.
“Séntir asiya” axbarat agéntliqida bérilgen aléksandir lukinning “Mumkinchilikler da'irisidiki ottura tereqqiyat: jenwe uchrishishi we xitay” namliq maqaliside déyilishiche, xitay amérika we rusiye otturisida her qandaq bir kélishimning imzalinishigha guman bilen qaraydiken hemde özige qarshi yoshurun til biriktürüshning uyushturulushidin chöchiydiken. Yene bir tereptin, xitayning bezi mutexessisliri rusiyening xitay bilen yéqinlishishigha guman bilen qaraydiken. Chünki rusiye gherbke qarshi turush meqsitide xitayni öz menpi'etliride paydiliniwatqan bolup, mubada gherb rusiye üchün paydiliq shertlerni qoysa, rusiyening sözsiz gherb terep bolushi éhtimalliqi yuqiri iken.
Emdi rusiyening “Izwéstiya” gézitide élan qilin'ghan “Pushkof baydénning rusiye we xitay munasiwetlirini halsizlandurush xahishining barliqini körsetti” namliq maqalida rusiye fédératsiyesi kéngishining ezasi alékséy pushkofning qarashliri bérilgen. Uning pikriche, rusiye we xitayning yéqinlishishining aldini élish jenwe kélishimining yoshurun meqsiti bolghan. Baydén mezkur uchrishishta rusiye we xitay munasiwetlirini halsizlandurush mesiliside putinni sinap körüshni meqset qilghaniken.
Xitay bu uchrishishqa qandaq ri'aye qildi? amérika we rusiye xitayning merkiziy asiyadiki tesirige qarshi turalamdu? hazirqi künde xitay rusiyening merkiziy asiyadiki menpe'etlirige xewp tughduruwatamdu?
Rusiyelik siyasetshunas behram hemrayéf ependining qarishiche, baydén we putinning jenwediki uchrishishida resiye prézidénti öz memlikitini lidér süpitide körsitishke nechche tirishsimu, emma amérikining üstünlüki roshen bayqalghan.
U mundaq dédi: “Xitay, elwette, jenwediki bu uchrishishning qandaq shekil we mezmunda ötkenlikidin qet'iynezer uni muhim dep bilidu. Buni mutexessislermu tekitlep ötti. Xitay yene amérika we rusiyening xitaygha qarshi ochuq ya bolmisa yoshurun hemkarlishishi mumkinlikinimu yaxshi chüshinidu. Heqiqetni éytqanda, baydénning nutuqlirida rusiyeni xitaygha birliship qarshi turushqa chaqirghanliqi sézilip turdi. Özini rusiyening birinchi nomurluq shériki hésablap kéliwatqan xitay üchün bu uchrishish muhim ehmiyetke ige bolmisimu, emma rusiyening amérika bilen yéqinlishishini esla xalimaydu. Emdi xitayning merkiziy asiyadiki tesir da'irisining küchiyishi heqiqetenmu mewjut. Bu rayonda xitay rusiye üchünmu we amérika üchünmu chong riqabetchi memlikettur. Shuning üchün ular xitayning bu rayondiki tesirining aldini élish üchün tirishidu. Hazir xitay merkiziy asiya memliketlirini asasiy jehettin meblegh sélish arqiliq özige béqindurushqa tirishmaqta. Xitay shu jümlidin özining iqtisadiy layihiliri bilenmu rusiyening merkiziy asiyadiki menpe'etlirige qarshi turuwatidu. Qazaqistan, qirghizistan, özbékistan we bolupmu tajikistanning iqtisad jehettin xitayning qarmiqigha chüshkenlikini roshen körüwatimiz. Yene bir muhim nerse, hazir amérikining nato boyiche ittipaqdishi bolghan türkiyemu merkiziy asiyagha keng miqyasta kirip kéliwatidu. Bu xitayning mezkur rayondiki tesir da'irisini halsizlanduridu, elwette. Elwette, rusiye xitayning merkiziy asiyani öz aldigha kontrol qilishini téximu xalimaydu. Chünki, rusiye bu jayda burundinla üstünlükke ige bolghanidi. U xitaygha bu jehette taqabil turushta amérika bilen hemkarlishishni xalaydu”.
Qazaqistanliq siyasetshunas pyotr swoyik ependi rusiye prézidéntining ilgirimu amérika rehberliri bilen uchrashqan bolsimu, lékin bu uchrishishlarning bu qétimqidek her ikki terep üchün ehmiyetlik bolmighanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Bu uchrishish bolmay turup, ‛7 dölet guruppisi‚ ning aliy derijilik rehberliri uchrishishida dunyaning üch qisimgha bölün'genliki élan qilin'ghanidi. Birinchi, bu amérika we uning ittipaqdishi yawropa üchün asasiy riqabetchi we xewp bolghan xitay. Ikkinchi, yene bir riqabetchi bu rusiyedur. Emdi amérika we yawropa ittipaqi saqlinamdu ya yoqmu bu alahide bir mesile. Shu nerse éniqki, bu üch küch dunyani öz ara bölüwaldi. Jenwede bolghan uchrishish bu bir-birige béqinmaydighan, musteqil memliketler rehberlirining uchrishishidur. Baydén mana shuni étirap qildi. Shuning üchün xitay bu uchrishishni qandaqtur bir ensiresh bilen qobul qildi. Lékin u dunyaning üchke bölün'genlikini yaxshi chüshendi. Putin mezkur uchrishishta hem söhbet yighinidimu rusiyening xitay bilen bolghan munasiwetlirining özgiridighanliqini otturigha qoymidi. Shuning üchün xitay rusiyening bu pozitsiyesini qollaydu.”
Pyotr swoyik rusiye we xitayning merkiziy asiyadiki menpe'etlirining toqunushush mesilisige toxtilip, yene mundaq dédi: “Merkiziy asiyada rusiye we xitay menpe'etliri qiyinlashsimu, emma bu birer ochuq bir toqunushqa élip kelmeydu. Xitay özining bu rayondiki iqtisadiy layihilirini emelge ashurushqa hem qoghdashqa buningdin kéyinmu tirishidu. Rusiye bolsa, xitayning bu layihelerge qatnashmisimu, ulargha qarshiliq qilmay kéliwatidu. Yeni bu ikki memliket otturisida riqabetchilik mewjut bolsimu, emma qattiq toqunushlargha her ikkilisi barmaydu dégen söz. Metbu'atlarda rusiyening sibiriye rayonlirida xitay puqralirining köpeygenliki hem bu rayonning xitayning iqtisadiy béqindiliqi astida qalghanliqi toghriliq köp éytiliwatidu.”
Igilishimizche, xitay bügünki künde rusiye iqtisadigha köplep meblegh séliwatqan eng chong döletlerning biriken. Rusiye bilen xitayning her ikkilisila bir-birige éhtiyajliq iken. Bu ikki dölet aldirap bir-biri bilen nachar munasiwette bolushni xalimaydiken. Lékin köpinche rus analizchiliri xitayning küchlinishi axirida rusiyege zor tehdit yaritidu, jümlidin rusiyening sibiriye zéminlirigha bolghan 1960-1970-yillardiki kona dewasini qozghishi mumkin dep qaraydiken.