Bil klark bilen söhbet: “Uyghurlar üchün söz qilish méning mejburiyitim! ” (1)
2024.05.22

Gherb ilim sahesining, jümlidin yawropa alimlirining Uyghurlar we ularning wetinige bolghan qiziqishi 19-esirdila yuqiri pellige chiqqan bolup, Uyghurlarning tili, yéziqi, medeniyiti we bashqa sahelerge da'ir oxshimighan témilar izchil ularning qiziqishi bolup kelgen idi. Shu zamanning alimliri özige yarisha da'iride Uyghurlar heqqidiki tetqiqatni xelq'ara sewiyege élip chiqishta bayraqdarliq rol oynighan bolup, ularning qedem izi esirler boyi barghanséri zoriyip bardi. Ene shu yosunda Uyghurshunasliq tedrijiy halda bir muhim pen tarmiqi bolup bilinishke bashlighandin buyan bu sahede öz tirishchanliqini körsitip kelgen köpligen ijtihatliq alimlar yétiship chiqti. Doktor bil klark (William Clark) ene shu xil kishilerning biri bolup, 1985-yili “Shinjang uniwérsitéti” da oqutquchiliq xizmitini bashlighandin buyanqi yette yil mabeynide köpligen Uyghur ziyaliyliri bilen qoyuq dostluq ornatqan. 1996-Yili qazaqistan'gha köchüp ketkendin kéyinmu bu jaydiki 14 yilliq hayatida dawamliq Uyghurlar bilen qoyuq alaqide bolup kelgen. U bu mezgillerdiki hés-tuyghuliri heqqide söz bolghanda “Men alliqachan Uyghurlar bilen uruq-tughqandek bolup ketken” deydu.
Uyghur diyarida 2016-yilidin bashlap yuqiri pellige chiqqan basturush we zor kölemlik tutqun tashqi dunyagha melum bolushqa bashlighandin buyan, doktor bil klark buni keskin tenqidlesh mezmunidiki ammiwi yighilish pa'aliyetliri, tor muhakimiliri we obzor maqalilirini teyyarlap, bu qabahetlerni amérika xelqige bildürüshte pidakarliq bilen xizmet qilip kelmekte. Shuningdek mushu xildiki ammiwi pa'aliyetlerge ariliqni yiraq körmey aktipliq bilen qatniship kelmekte. Yéqinda nyu-york shehiride chaqirilghan “Uyghur qirghinchiliqini buzush” témisidiki ilmiy muhakime yighini mezgilide biz doktor bil klark bilen téximu tepsiliy söhbetlishish pursitige érishtuq. Yuqiriqi awaz ulinishidin bu qétimqi söhbetning birinchi qismini anglighaysiler.
Muxbir: söhbitimizni siz élan qilghan “Ibrahim heqqide hékaye” namliq maqalidin bashlisaq. Siz qandaq bolup bu témigha ishlep qaldingiz? buning arqa körünüshi heqqide az-tola sözlep baqsingiz.
Bil klark: bolidu. 1994-Yili men ürümchige yene bir qétim bardim. Uningdin ilgiri men ayalim juli bilen ghuljada üch yil, ürümchide ikki yil yashighan iduq. Bu jeryanda biz shinjang uniwérsitéti we ili pédagogika institutida ders öttuq. Kéyin men insanshunasliq ilmi boyiche aspirantliq oqushumni bashlidim. Men özümning doktorluq ilmiy maqalemni yézish jeryanida ibrahim (muti'iy) ning a'ilisi men bu jayda tunji qétim ziyaret qilghan Uyghur a'ilisi bolup qaldi. Kéyinche bu méning ikkinchi a'ilem bolup qaldi. U kishi dangliq tilshunas idi. U heqiqetenmu “Ependim” dep chaqirghuchiliki bar bir insan idi. Uning sür-heywiti, xaraktéri mende bekmu chongqur tesir qaldurghan. Kéyin oylisam ashu qismetler emeliyette méning bextim bolghan iken. Biz eyni waqitta ashundaq bir ishni “Sodilashqan” iduq: men doktorluq maqalemge kéreklik mezmunlar üchün uni ziyaret qilidighan, söhbitimiz tügigiche ayalim uning newrilirige in'glizchidin ders ötüp béridighan boldi. Chünki méning tetqiqat témam insanshunasliq bolghanliqi üchün, méning uningdin soraydighanlirim bekmu köp idi. Bolupmu ibrahim muti'ining baliliq dewri ötken turpan'gha men bek qiziqqan idim. Shu waqitlarda bir türküm tatar ziyaliyliri sherqiy türkistan'gha kelgen bolup, ularning beziliri turpanda yéngi mekteplerni achqan. Bu mektepler shu zamandiki medriselerdin zor derijide perq qilidighan bolup, bu mekteplerde balilar matématika we bashqa tebi'iy pen bilimlirini öginettiken. U shu waqitlarda mushundaq mekteplerning birige kirip oqughuchilarning aldi bolup oqughan iken. Kéyin u emdila yigitlik quramigha yetkende yawropagha bérip birnechche yilni ötküzgen iken. Kéyinche u tashkentke bérip, sowét ittipaqi qurghan uniwérsitétta oqughan. Shunga uning hayati manga bekmu qiziqarliq bilin'gen idi.
Muxbir: siz ürümchidiki waqtingizda ibrahim muti'iy we bashqa Uyghur ziyaliyliri bilen, shundaqla yerlik Uyghurlar bilen köp arilashqan ikensiz. Shu waqitta siz uchrashqan yerlik Uyghurlar heqqide yadingizda qalghan ishlar barmu?
Bil klark: némisini deysiz. Esligüdek ishlar bek köp. Ibrahim muti'iyning oghli we kélinining on yilliq toy xatirisi üchün ötküzülgen merike del mushu xildiki yadimdin chiqmaydighan ishlarning biri hésablinidu. Men ürümchige tunji qétim kelgende, yeni 1985-yili ular toy qilghan iken. Aridin on yil ötüp men doktorluq ilmiy maqalemni bashlighan waqitta ötküzülgen bu merikige ménimu teklip qildi. Merike ajayip naxsha-ussul, chaqchaq, oxshighan ta'amlar bilen bekmu qizip ketti. Shu chaghda yashlardin biri yénimgha kélip, “Siz chet ellik ikensiz. Bu yerde néme qilisiz?” dep qiziqsinip soridi. Men uninggha qarap, “Men bu yerde Uyghurlarni tetqiq qilimen. Bolupmu 1949-yilidin buyanqi ürümchi shehiride Uyghur a'ililirining özgirish yüzlinishi heqqide izdiniwatimen” dédim. U manga tikilip bir qariwétip “Toxtang, toxtang! biz özgirip ketken Uyghurlar. Méningche siz qeshqerge bérishingiz kérek! ” dédi. Men külüp turup, “Méningmu qeshqerge barghum bar” dédim. Emma ayalim ürümchini yaxshi körüp qalghan idi. Chünki bu bir téz özgiriwatqan bir sheher idi. Shu waqitta omumiy jehettin qarighanda, Uyghurlar rawrus derijide xitay hökümitining kontrolluqida bolsimu, emma ularning xususiy hayati yenila zor derijide erkin idi. Hazirqigha qet'iy oxshimaytti. Gerche ular 100 pirsent sap Uyghur bolsimu Uyghurlarning özliri “Biz özgirip ketken Uyghurlar” dégen qarashta idi. Shu chaghda méning üch balam bolghachqa, mushu xildiki baliliq a'ililer bilen dost bolushni yaxshi körettuq.
Muxbir:eyni waqitta gherb dunyasidiki sizge oxshash köpligen yash oqughuchilar Uyghur diyarigha barghan hemde bu jaydiki Uyghurlar bilen dost bolushqan idi. Emma 2017-yilidin kéyin qaraydighan bolsaq, eyni waqittiki ashu yash alimlardin Uyghurlar heqqide söz qilghanliri köp emes. Buninggha qarap bezi Uyghurlarning ularni yüzsizlik qildi, dep eyibligenlikinimu anglaymiz. Siz qandaq bolup Uyghurlar heqqide toxtimastin söz qilishni talliwaldingiz? eslide sizmu xatirjem hayatning peyzini sürüp, özingizning ishliri bilen meshghul bolsingiz bolattighu?
Bil klark: shundaq. Siz oxshimighan nuqtilardin söz qilishni dewatisiz. Bu teriqide söz qilish bolsa méning chong nishanlirimdin biri, désemmu bolidu. Biz bu qétimliq pewqul'adde muhakime yighinida yehudiylarning qandaq qirghin qilin'ghanliqini eslep olturuptimiz. Eyni waqitta yehudiylar öyliridin tutqun qilinip élip méngilghanda, gherbiy yawropadiki nurghun kishiler ularni yoshurup qoyghan yaki oxshimighan shekillerde ulargha yardem qilghan. Bu tarix manga bek chong tesir qilghan. Men da'im özümdin “Eger bu ishlarni men qilmisam kim qilidu? ” dégen so'alni qayta-qayta soraymen. Uyghurlar hazir del mushu xil yardemge mohtaj. Chünki Uyghurlar hazir eng zor mewjutluq kirizisige duch kéliwatidu. Mushundaq qirghinchiliq boluwatqan bir shara'itta men, yene kélip 1985-yili newqiran yash yigit süpitide ashu rayon'gha bérip Uyghurlar bilen ich qoyun-tash qoyun bolghan bir adem wujudumgha qériliq yétip, yéshim 68 ge barghanda qandaqmu jim olturalaymen? Uyghurlar shu qeder ésil bir xelq. Ulardin nurghunlighan ésil kishiler men bilen dost bolghan. Hazir bolsa ularning köp qismi lagérlarda qamaqliq. Men sizge bir misal élip bérey: shu waqitta men her küni uzun'gha yügüreyttim. Shundaq bolghachqa shinjang uniwérsitétining tenterbiye oqutquchisi bolghan dilmurat bilen yéqin dost idim. U bek dangliq tenterbiyechi we yaxshi meshqawul idi. 2017-Yili u tutqun qilinip muddetsiz qamaq jazasigha höküm qiliniptu. Yéqinda anglisam u türmide éghir qiynilip nechche künlüki qalghanliqi melum bolghandin kéyin, a'ilisige dawalashqa chiqiriliptu. Eyni waqitta uning ayali bizning balilirimizning halidin jiq xewer alghan. Shundaq bolghaniken, dilmurat we uning ayali üchün söz qilish manga nisbeten bir türlük mejburiyet bolushi kérek. Yene alsam, shu waqitta Uyghur a'ililirining ehwalini tekshürüsh üchün abbas burhan a'ilisige köp barattim. Ular méning doktorluq maqalemge köp yardem bergen. Bu jeryanda ularning ash-tuzini köp yégenmen. Shu chaghlarda rishat abbas we roshen abbas bilen tonushqan idim. Hazir bolsa shularning biri bolghan gülshen'ge 2018-yili éghir qamaq jazasi bérilgenliki heqqidiki xewerlerni anglap olturuptimiz. Shundaq turup men qandaqmu jim olturalaymen?