Язғучи териса: “хитайниң биңтуән шәһәрлирини көпәйтиши районда уйғурларни азайтишни нишан қилған”

Мухбиримиз меһрибан
2022-03-14

Уйғур елиға тарқалған хитайниң ишләпчиқириш-қурулуш девизийәлириниң орунлишиш хәритиси.

xjbt.gov.cn

Хитайниң “тәңритағ тори” 9-март күни хәвәр берип, биңтуәнгә қарашлиқ шәһәрләрниң 11 гә йәткәнликини елан қилди.

Улар шихәнзә, вуҗячү, арал, башәгим (тйеменгүән), тумшуқ, көкдала, шуаңхе, ху яңхе, бейтүн, күнйү (қурумқаш), шиңшиң (йеңи юлтуз) қатарлиқлар болуп, шихәнзә шәһиридин башқилири 2000-йилларниң бешидин 2021-йилға қәдәр болған арилиқта йеңидин шәһәр қилип бәрпа қилинған икән.

Дадиси америкалиқ дипломат, аписи хитай миллитидин болған америкалиқ язғучи териса (хән шу) ханимниң 1966-йилдин 1976-йилғичә болған 10 йиллиқ яшлиқ һаяти уйғур дияридики биңтуәнниң 3-девизийәси, йәни дәл бүгүнки тумшуқ шәһиридә өткән. Териса ханим америкаға қайтип кәлгәндин кейин, мәкит вә маралбеши тәвәликигә җайлашқан биңтуән 3-девизийәсидә өткән һаяти вә у йәрдики уйғурлар һәққидә мәхсус китаб йезип елан қилған. У бу һәқтә илгири радийомиз зияритиниму қобул қилған иди.

Териса ханим бүгүн йәнә радийомиз зияритини қобул қилип, йеңидин бәрпа қилинған биңтуән шәһәрлири һәққидә өз қарашлирини баян қилди.

Териса ханим хитайниң биңтуәнни қуруши вә уни барғанчә кеңәйтип. Биңтуән шәһәрлирини бәрпа қилишидики мәқсити һәққидә тохтилип: “биңтуәнниң чегра районниң муқимлиқини қоғдаш намида районға көпләп хитай көчмәнлирини көчүрүп келиш, йәрлик уйғурлар нопусини барғанчә азайтиш, һәтта еритип түгитишни нишан қилғанлиқи ениқ,” деди.

Териса ханимниң билдүрүшичә, хитай һөкүмитиң биңтуән арқилиқ хитай көчмәнлирини түркүмләп уйғур дияриға йөткәш сиясити, өткән әсирниң 60-йиллирида әвҗигә чиққан икән.

Териса ханим мундақ деди: “зор көләмдә көчмән йөткәш 1965-йиллири әвҗигә чиққан иди. Хитай коммунист һөкүмити әйни чағда хитайниң көплигән чоң шәһәрләрдики, мәсилән, бейҗиң, шаңхәй, венҗу, шеняң қатарлиқ шәһәрләрдики иш күтүп турған яшларни шинҗаңға һәйдивәтти. Көчмән йөткәш 1965-йили әвҗигә чиқип, ‛мәдәнийәт зор инқилаби‚ мәзгилигә кәлгәндә техиму тезләшти. Чүнки бу мәзгилдә һәрқайси шәһәрләр ‛қара тизимлик‚ тики ‛тоққуз хил унсурлар‚, йәни помишшик-бай деһқанлар, оңчилар, әксилинқилапчилар дәп аталғанларниң пәрзәнтлирини зор түркүмдә шинҗаңға әвәтип, уларни биңтуәнгә йәрләштүрди.”

Териса ханим “көпләп хитай көчмәнлирини йоткәш арақилиқ, уйғур нопусини шалаңлаштуруш пилани” ниң әң дәсләп 60-йилларниң башлирида хитай дөләт рәиси лию шавчи тәрипидин оттуриға қоюлған “қум арилаштуруш пилани” икәнликини билдүрди.

У мундақ деди: “бу йәрдә иҗра қилиниватқини лию шавчиниң ‛қум арилаштуруш пилани‚ дур. Аталмиш ‛қум арилаштуруш пилани‚ уйғурларниң райондики нопус нисбитини азайиштур, бу техиму көплигән хитайларни шинҗаңға йөткәп әкилишни көрситиду. Мениң һес қилишимчә, ‛мәдәнийәт инқилаби‚ аяқлашқичә, йәни 60-йиллардин 70-йилларниң оттурлириғичә болған арилиқта биңтуәнниң тәрәққий қилип кеңийишидә иҗра қилинғини уйғур нопусини азайтиш, йәни дәл лю шавчиниң ‛қум арилаштуруш пилани‚ дур. Бу әмәлийәттә шинҗаңниң байлиқлирини булаш вә екеологийәлик муһитқа бузғунчилиқ қилиш болди, униң уйғурларға елип кәлгини түгимәс азап-оқубәт болди. Бу һәргизму улар дегәндәк тәрәққият вә төһпә қошуш болмиди.”

Териса ханим әйни чағда лю шавчиниң бу пилани иҗра қилинған мәзгилдики әһвалларни әсләп, йәнә мундақ деди: “әйни чағда көплигән кишиләр, һәтта хитай һөкүмити ичидики әмәлдарларму бу әһвалниң тәрәққият нәтиҗисиниң қандақ болидиғанлиқини биләлмигән. Улар ‛бундақ нәччә йүз миңлиған адәмни шинҗаңға йөткәп барса, улар немә қилиду?‚ дегән. Лю шавчи җавап берип: ‛улар боз йәр ечип чеграни қоғдайду, у йәрдә тирикчилик қилип, йилтиз тартиду, әвлатму-әвлат яшап шу йәрдә өлиду‚ дегән. Әйни чағда йолға қоюлғини талан-тараҗ сиясити болған. Чүнки биңтуән игиливалған бу җайлар әсли уйғурлар яшиған бостанлиқлар иди. У йәрләр һәргизму чөллүкләр әмәс иди.”

Дуня уйғур қурултийи иҗраийә комитетиниң муавин рәиси елшат һәсәнниң қаришичә, хитай елан қилған биңтуәнниң 11 шәһири, хитай һөкүмити өткән әсирниң 50-йиллириниң бешида уйғур диярида қурған аталмиш “ишләпчиқириш-қурулуш биңтуәни” ниң йиллардин буян барғанчә кеңәйтилип кәлгәнликиниң нәтиҗиси икән.

Абиңтуәнниң бу 11 шәһриниң хәритидики орнидин қариғанда, уларниң көпинчиси уйғур аптонум райониниң дәря еқинлири бойиға вә әтраптики дөләтләрниң чегра бойлириға җайлашқан. Уйғур дияридики муһим қатнаш түгүнигә җайлашқан бу 11 биңтуән шәһридә айродром, пойиз истансиси қатарлиқлар тәсис қилинған. Хитайниң ички өлкилири вә чәт әлләр билән торлашқан қатнаш системиси бәрпа қилинған болуп, бу 11 шәһәрниң җайлашқан орни вә нопуси төвәндикичә:

1. Шихәнзә шәһри: бу шәһәр өткән әсирниң 50-йиллириниң оттурсида манас дәря вадисидики 8-девизийә мәркизигә қурулған болуп, биңтуәнниң әң дәсләп қурулған шәһиридур. Һазир шәһәр нопуси 300 миң дин артуқ болуп, даириси 50 кувадрат километир келиду.

2. Ву җячү шәһири: биңтуәнниң үрүмчи дәря еқинидики 6-девизийәси җайлашқан вуҗачү базирида 2002-йили 9-айда тәсис қилинған, нопуси 150 миң.

3. Тумшуқ шәһири: қәшқәрниң мәкит, маралбеши тәвәликидики зәрәпшан дәряси билән қәшқәр дәряси қошулған тумшуқ дегән җайда тәсис қилинған. Тумшуқ шәһири биңтуәнниң 3-девизийә мәркизигә җайлашқан. Тумшуқ шәһри қәшқәр, хотән, ақсу, қизилсудин ибарәт 3 вилайәт бир областни тутуштуридиған муһим истратегийәлик қатнаш түгүни һесаблиниду. 2002-Йили 9-айниң 17-күни наһийә дәриҗилик шәһәр қилип қурулған. 2019-Йили техиму кеңәйтилип, бир шәһәр 8 базар бир гәвдә қилинған. 2019-Йилдики нопуси 270 миң дәп елан қилинған.

4. Арал шәһри: җәнубий уйғур дияриниң ақсу тәвәликидики ақсу-хотән-зәрәпшандин ибарәт 3 дәря кесишикән делтаға җайлашқан. Уйғурлар бу җайни “арал” дәп атап кәлгән. Бу җай җәнубий уйғур районидики муһим қатнаш түгүни. Арал шәһири биңтуәән 1-девизийә мәзкизидә 2004-йили 1-айниң 19-күни қурулған, җәнубий уйғур дияридики хитай нопуси әң зич шәһәр. 2020-Йилиниң ахиридики нопуси 409 миң дәп елан қилинған.

5. Башәгим (тйеменгүән) шәһири: корла шәһригә 8 клометир келидиған қайду дәрясиниң башәгим дигән җайидики биңтуән 2-дивизийәсиниң мәркизидә 2012-йили 12-айниң 29-күни қурулған. Һазирқи нопуси 50 миңдин артуқ.

6. Көкдала шәһри: или дәря вадисиниң қазақстан чеграсидики қорғас дәря делтисиға җайлашқан биңтуән 4-девизийәсиниң мәркизидә 2015-йили тәсис қилинған. 2019-Йилиниң ахиридики нопуси 256 миң 551 дәп елан қилинған.

7. Шуаңхе (мәниси қош дәря ) шәһири: бортала шәһиригә 20 километир келиду.

Бортала билән җиң наһийиси арилиқидики биңтуән 5-девизийәсиниң мәркизидә 2014-йили шәһәр қилип тәсис қилинған. 2019-Йили 10-айдики нопуси 103 миң 739 дәп елан қилинған.

8. Ху яңхе ( тоғрақ еқин) шәһири: җуңғар ойманлиқиниң куйтун дәряси бойидики тоғрақлиққа җайлашқан. 2020-Йили әслидики биңтуән 7-девизийәси тәвәликидә шәһәр қилип тәсис қилинған. 2019-Йилдики нопуси 80 миң дәп елан қилинған.

9. Бейтун шәһри: уйғур дияриниң әң шималидики әң соғуқ район-алтайниң иртиш дәря вадисиға җайлашқан биңтуән 10-девизийәсиниң мәркизи. 2011-Йили 12-айниң 28-күни шәһәр қилип қурулған, 2011-йилдики нопуси 70 миң 600 дәп елан қилинған.

10. Кунйү (қурумқаш шәһири): хотән шәһиригә 70 келометир келиду. Биңтуән 14-девизийәсиниң мәркизидә 2016-йили 2-айда қурулған, 2017-йилдики нопоси 57 миң.

11. Шиңшиң (йеңи юлтуз) шәһири: қомул шәһири атрапидики сақа дәп атилидиған җайға җайлашқан биңтуән 13-девизийәсиниң мәркизи. 2021-Йили 3-айниң 27-күни шәһәр дәп елан қилинған.

Илшат һәсән әпәндиниң билдүрүшичә, биңтуәнниң кеңийиши вә биңтуәндики хитай нопусиниң көпийишиниң нәтиҗисидә барлиққа кәлгән юқуриқи 11 шәһәр, хитайниң көчмән йөткәш, уйғур районида йүз бәргән қаршилиқларни биңтуән арқилиқ бастурушида йиллардин буян муһим рол ойнап кәлгән.

Илшат һәсән әпәндиниң тәкитлишичә, хитай һөкүмити йиллардин буян биңтуәндики хитай нопусини барғанчә көпәйтип, бу хил шәһәрләрни қуруп, биңтуән тәвәликидики уйғурлар нопусини шалаңлаштурушни тезләткән.