Хитай һөкүмити биңтуәнниң уйғур районидики һәрбий вә иқтисадий ролини давамлиқ күчәйтмәкчи болған

Уйғур аптоном районида мәмурий, иқтисадий вә һәрбий хизмәтләрни бир тәрәп қилидиған дөләт башқурушидики орган -- шинҗаң ишләпчиқириш қурулуш биңтуәни хитай хәлқара сода йәрмәнкисидә. 2021-Йили 3-сентәбир, бейҗиң.

Йеқинқи йиллардин буян хитай һөкүмити биңтуәнни җәнубтики вилайәтләрдә кеңәйтиш, биңтуән орунлирини йәрлик билән бирләштүрүш, биңтуәнниң һәрбий вә иқтисадий ролини күчәйтишкә пәвқуладдә әһмийәт берип кәлмәктә.

Хитайдики һөкүмәт таратқулириниң хәвиригә қариғанда, 6-айниң 15-күни ечилған хитай компартийәси биңтуән 8-қетимлиқ вәкилләр йиғинида, уйғур аптоном районлуқ парткомниң секритари, биңтуән парткомниң биринчи секритари вә сиясий комиссари ма шиңрүй сөз қилип, мәркәзниң 3 қетимлиқ “шинҗаң хизмити йиғини” роһини изчиллаштуруп, “шинҗаңни қанун билән идарә қилиш, иттипақлиқ билән муқим қилиш, мәдәнийәт билән озуқландуруш, хәлқни бай қилип районни гүлләндүрүш, биңтуән роһиға, кона әскәрләр роһиға варислиқ қилиш, шу арқилиқ шинҗаңниң муқимлиқи вә узун муддәтлик әминликини ишқа ашуруш” ни тәкитлигән.

Йиғин мәйданиға есилған лозункиға “ши җинпиңниң йеңи дәвр хитайчә алаһидиликкә игә сотсиялизм идийәси байриқини игиз көтүрүп, йеңи дәврдики биңтуәнниң бурчини қәтий ада қилип, шинҗаңниң муқимлиқи вә узун муддәт әминликини ишқа ашуруш үчүн техиму зор йеңи төһпә қошайли!” дегән шоар йезилған. Бу үч җүмлидә тәкрарланған “йеңи” сөзи хитайниң биңтуән арқилиқ әмәлгә ашурмақчи болған йеңи истратегийәси вә сиясий ғәризини очуқ ипадиләп бәргән.

Сиясий көзәтчи илшат һәсән әпәнди биңтуәнниң тәрәққияти үстидә тохталди вә биңтуәнниң ахириқи мәқситиниң уйғурларни бастуруп, уларниң вәтинини мәңгү ютивелиш икәнликини билдүрди.

Ма шиңрүй бу йиғинда биңтуән хизмитиниң тарихниң йеңи башлиниш нуқтисида туруватқанлиқини, биңтуәнни тәрәққий қилдурушни муһим сиясий вәзипә вә мәсулийәт қатарида көрүп, биңтуән тарихида йеңи сәһипә ечишни тәләп қилған. У сөзидә биңтуән сияситидә байриқи рошән болуш, биңтуәнниң җәнубта кеңийишини илгири сүрүш, биңтуән ислаһатини давамлиқ чоңқурлаштуруш, биңтуәнниң вәзипә ада қилиш иқтидарини үзлүксиз күчәйтиш, биңтуәнниң универсал күчини ашуруш, биңтуән билән йәрликниң қошулуп бирликтә тәрәққий қилишини илгири сүрүш, биңтуәнниң партийә қурулушини күчәйтиш қатарлиқ йәттә түрлүк тәләпни оттуриға қойған.

Биңтуәнниң җәнубта кеңийишини илгири сүрүштә “йеңи усулларни қоллинип, бөсүш характерлик илгириләшләрни қолға кәлтүрүш” тәләп қилинған болса, биңтуәнниң вәзипә ада қилиш иқтидарини күчәйтиштә, “террорлуққа қарши туруп муқимлиқни қоғдашни қанунлаштуруш, даимлаштуруш вә кәсипләштүрүшни пухта қәдәм билән илгири сүрүш” тәләп қилинған.

Биңтуән билән йәрликниң қошулуп тәрәққий қилишини илгири сүрүштә “‛биңтуән билән йәрлик бир гәвдә‚ дегән идийәни тикләп, өзара алақә вә һәмкарлиқни күчәйтиш, биңтуән билән йәрликниң иқтисад, мәдәнийәт, җәмийәт, муқимлиқ, ихтисас игилири саһәсидики көп тәрәплимә қошулушини илгири сүрүш” қатарлиқлар тәләп қилинған.

Биңтуән ислаһатини чоңқурлаштурушта, “хитайниң биңтуәндики дөләт карханилири вә баҗ түзүмини чиң тутуш” тәләп қилинған болса, биңтуәнниң универсал күчини ашурушта “заманиви кәсипләр қурулушини күчәйтип, базарлашқан, қанунлашқан, хәлқаралашқан сода муһити бәрпа қилиш” тәләп қилинған.

Америкалиқ антроплог, уйғур вәзийти тәтқиқатчиси дәррен байлер (Darren Byler) хитай һөкүмитиниң биңтуәнниң иқтисадий вә һәрбий күчини ашуруштики мәқсити һәққидә тохтилип, мундақ деди: “биз шинҗаң һөкүмитиниң һазир дөләт карханилирини тәрәққий қилдурушни тәкитләватқанлиқини көрүватимиз. Биңтуән буниң ичидики әң чоң орун һесаблиниду. Хитай һөкүмити биңтуән орунлирини хусусий ширкәтләргә баққанда асан контрол қилиду вә назарәт қилиду. Шуңа улар биңтуәнни кеңәйтиш вә тәрәққий қилдуруш арқилиқ шинҗаңни контрол қилиду. Улар йәнә хитайларни шинҗаңда муқим турғузуш арқилиқ бу райондики мустәмликичиликини тамамлаш мәқситигә йәтмәкчи. Мана бу уларниң дөләт карханилири вә биңтуәнни күчәйтиштики сәвәблириниң бири”.

Америкадики кор аналтик тәтқиқат мәркизиниң қурғучиси, доктор андрес кор (Anders Corr) ма шиңрүйниң биңтуән сиясити һәққидә бизниң соалимизға йоллиған җаваб инкасида мундақ деди: “ма шиңрүйниң гәплири хитай компартийәсиниң уйғур районини башқуруш әһвалини техиму очоқ чүшәндүрүп бериду. Қариғанда, улар биңтуәндин пайдилинип уйғур районидики иқтисадий талан-тараҗ вә һәрбий зораванлиқини йәнә бир қәдәм кеңәйтидиған, шундақла уйғур қатарлиқ түркий милләтләргә ирқий қирғинчилиқ йүргүзүш сияситидә чиң туридиған охшайду. Ши җинпиң тәйвәнгә тәһдит селиватқан бу вәзийәттә, дуня уйғурларни унтуп қалмаслиқи, ‛ирқий қирғичилиқ қайта йүз бәрмәйду‚ дегән вәдисигә әмәл қилиши керәк. Булар биз 1940-йиллардила уйғурлар үчүн қилишимиз керәк болған ишлар иди”.

Америкадики рәнд сиясәт тәтқиқат мәркизиниң хитай вәзийити анализчиси тимоси һит (Timothy R. Heath) “хитай һөкүмити биңтуәнниң һәрбий вә иқтисадий күчидин пайдилинип немә мәқсәткә йәтмәкчи?” дегән соалимизға елхәт арқилиқ җаваб берип: “хитай компартийәси биңтуән арқилиқ өз һакимийитини техиму мустәһкәмләш билән биргә йәрлик милләтләрни хитай компартийәси рәһбәрликидики хитай җәмийитигә сиңдүрүвәтмәкчи” дәп җаваб бәрди. У йәнә биңтуәнниң уйғурларға йүргүзүлүватқан ирқий қирғинчилиқ вә миллий ассимилатсийәгә ярдәм бериватқанлиқи һәққидә тохтилип: “биңтуән хитай компартийәсиниң шинҗаң сияситини иҗра қилидиған асаслиқ иҗрачиси, у йәрликкә әмәс, биваситә мәркәзгә қарайду вә мәркәзгә җаваб бериду. Биңтуәнниң өз алдиға деһқанчилиқ мәйданлири, иқтисадий тәрәққият районлири, завут-карханилири вә тәшвиқат торлири бар, буларниң һәммиси хитай коммунист һакимийитиниң партийә идиологийәси вә хитай мәдәнийитигә ят болған йәрлик хәлқни ассимилатсийә қилиш тәлипигә маслашқан” деди.

“биңтуән тори” ниң тәшвиқатиға қариғанда, бу йиғинға қатнашқан партийә вәкиллири өткән бәш йилда “унтулмас тарихий басқуч” ни баштин кәчүргәнликини, бу йиғин арқилиқ биңтуәнниң кәлгүси тәрәққиятини көрүп йәткәнлики вә зор ишәнчкә толғанлиқини баян қилишқан.

Өткән 5 йилда хитай һөкүмити уйғурларни қәбиһ усулда бастуруш билән биргә уйғур аптоном районлуқ һөкүмәтни аҗизлитип, биңтуәнниң ролини күчәйткән болуп, “террорлуққа қарши туруп муқимлиқни сақлаш” дегән намда елип берилған ирқий қирғинчилиқта биңтуән актип рол ойниған вә қул әмгикидин әң көп мәнпәәт алған.

Ахирида илшат һәсән әпәнди биңтуәнниң хитай һөкүмитиниң уйғурларға ирқий қирғинчилиқ елип бериш вә ассимилатсийә қилиш җинайитидә асаслиқ рол ойнаватқанлиқини билдүрди.