Bingtu'en da'iriliri öz yurtlirigha kétidighan xitay ishlemchilirige asanliq yaritip bergen

Ürümchi ayrodurumi 2-kütüsh zalidiki yoluchilar, 2019-yili 9-aprél, ürümchi

Uyghur diyarida yolgha qoyulghan yuqum qamali seweblik rayondiki xitay köchmen ahaliliride öz yurtlirigha kétish dolquni kötürülgenliki ijtima'iy alaqe wasitiliride yéqindin buyan köplep ashkarilinip diqqet qozghighanidi.

Ijtima'iy taratqularda ashkarilan'ghan, emma biz teripidin delillenmigen sin körünüshliride, shikayet qilghan xitaylar özlirining Uyghur diyaridin ayrilishigha rayondiki qattiq qamal tedbirliri seweb boluwatqanliqini bildürgen.

Bu xildiki sin körünüshliride yene xitaylarning ammiwi qatnash wasitiliri we shexsiy aptomobillar bilen xitay ölkiliridiki yurtlirigha kétiwatqanliqi, hetta bezi xitaylarning qattiq soghuq we yéghiwatqan qarda, yol-yollardiki qamal we tosqunluqqa qarimay yük-taqilirini kötürüp, piyade kétiwatqan menziriler eks etken. Xitayning hökümet taratqulirining yéqinqi xewerliridimu Uyghur rayonidiki bir qisim xitay ishlemchilirining öz yurtlirigha ketkenliki ispatlanmaqta. “Bingtu'en géziti” ning 6-dékabirdiki xewiride ashkarilishiche, ürümchi-sanji etrapigha jaylashqan bingtu'en 12-déwiziyesidin yuqum qamali mezgilide 17 ming xitay ishlemchi xitay ölkiliridiki yurtlirigha ketken. Xewerde bingtu'en 12-déwiziyesidinla yuqum qamali mezgilide, 17 ming neper xitay ishlemchining yurtlirigha qaytishigha yardem bérilgenliki qeyt qilin'ghan. 12-Déwiziyening 1-may déhqanchiliq meydani qatarliq organliridiki da'iriler, yurtlirigha ketken we kétiwatqan xitay ishlemchilirining könglini élish xizmitini kücheytken. Ular60 tin artuq poyiz wagoni, 96 yoluchilar aptobusi ajritish arqiliq, bu xitay ishlemchilirini yurtlirigha yetküzüp qoyush, könglini utush, iqtisadiy nep bérishtek wasitilerni qollinip, ularning bingtu'en'ge yene qaytip kélishi üchün xizmet ishlimektiken.

Amérikadiki xitay weziyiti analizchiliridin, chikago uniwérsitétining tekliplik proféssori, kishilik hoquq adwokati téng byawning qarishiche, bingtu'en gézitide bérilgen bu xewer, “Rayonda yürgüzülgen qattiq qamal siyasitige berdashliq bérelmigen xitay puqralirining Uyghur diyaridin qéchiwatqanliqining xitay hökümet taratqulirida resmiy ispatlinishi” hésablinidiken.

Téng byaw ependining bildürüshiche, xitay hökümitining “Yuqumni nölge chüshürüsh” namidiki qamal siyasiti gerche pütkül xitay miqyasida mewjut bolsimu, emma bu xil qamal, Uyghur diyarida eng qebih wasitiler bilen ijra qilinishi, rayondiki xitay puqralirini berdashliq bérelmigüdek halgha keltürgen.

Téng byaw mundaq dédi: “Xitay kommunist hökümitining ‛yuqumni nölge chüshürüsh‚ namidiki qamal siyasiti pütün dölet boyiche yürgüzülüwatidu. Pütkül xitaydiki milyarttin artuq kishi bu siyasetning ziyankeshlikige uchrawatidu. Xitaydiki her bir adem her bir a'iligiche buni hés qilip yetti. Emma shinjanggha nisbeten éytqanda téximu éghir bolghini bu yerde u milliy basturush tüsini alghan. Uning shinjangda ijra qilinish ehwali ilgiriki lagérlargha qamashning dawami sheklide ijra qilinishi weziyetni téximu éghirlashturuwetken. Nurghunlighan xitaylarmu buni hés qilghan.”

Téng byaw ependining qarishiche, xitay köchmenlirining Uyghur rayonidin qéchishidin, rayonda yürgüzülüwatqan qattiq basturush siyasitining xitay ahalilirinimu oyghitiwatqanliqini körüsh mumkin iken. U mundaq dédi: “Ularning ichidiki bir qisimliri üchün éytqanda, ular yerliktiki Uyghurlar uchrawatqan téximu keng-kölemlik, téximu qattiq we shepqetsiz basturushni hés qilghan. Shunga nurghunlighan kishiler shinjangdin ayrilghandin kéyin qaytip barmaydighanliqini bildürgen”.

Emma téng byaw ependi nöwette rayondiki qamal siyasiti seweblik, xitay puqralirida naraziliqlar küchiyiwatqan bolsimu, emma kommunist xitay hökümitining Uyghur diyaridiki basturushini yenila dawam qilidighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Emma xitay kommunist hökümiti shinjangdiki qattiq basturushi we Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini yenila dawam qilidu. Yighiwélish lagérliri, irqiy qirghinchiliq, Uyghurlargha, musulmanlargha bolghan nazaret boshitalmaydu”.

Téng byaw ependi yene, bingtu'en gézitidiki xewer heqqide toxtaldi. U bingtu'en da'irilirining her xil amallar bilen xitay ishlemchilirini Uyghur diyarigha qayturup kélishke urunushidin, xitay hökümitining Uyghur diyarigha xitay köchmenlirini yötkesh siyasitining bundin kéyin yenila dawam qilidighanliqini körüsh mumkinlikini bildürdi.

U mundaq dédi: “Kelgüside yuqum ehwali yénikligendin kéyin, xitay kommunist hökümiti her xil étibar siyasetlirini qollinip, xitaylarni shinjanggha bérip xizmet qilishqa jelp qilidu. Bu xitay kommunist hökümiti dawamlashturup kéliwatqan siyaset”.

Uning qarishiche, xitay hökümiti rayondiki mustemlike siyasitini dawamliq yürgüzüsh üchün ichkiri ölkiliridin köchmen yötkeshni yenila dawam qilidiken. Emma rayonda yürgüzülüwatqan qattiq basturush tedbirliri xitay ahalilirining öz yurtlirigha kétish dolqunini tosup qalalmaydiken.

Uyghur diyari weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan weziyet analizchiliridin nyu-yorktiki ma jü ependimu, ötken hepte radiyomiz ziyaritini qobul qilghanda, “Xitay köchmen ahalilirining Uyghur diyaridin kétish dolqunigha rayondiki chékidin ashqan qattiq basturush siyasiti seweb bolghanliqi” ni bildürgen.

U mundaq dégenidi: “Ular néme üchün herqandaq amallar bilen qéchip kétishke urunidu? chünki ular bu jayning hazir insaniyetning dozixi ikenlikini körüp yetti. Uyghurlar nechche on yillardin buyan bu azabni tartiwatidu. Halbuki xitay köchmenliri buning temini azraqla tétidi xalas. Emma ular bunimu qobul qilalmidi. Ularning bashtin kechürgini Uyghurlar tartqan azabning ondin biri hetta yüzdin biri. Emma ular kommunist hakimiyetning rayondiki zorawanliq siyasitige berdashliq bérelmidi. Shunga bu siyaset xitaylarnimu bu yerdin qéchishqa mejbur qilmaqta.”