Xitayning "Bir belwagh, bir yol" pilani hem Uyghur we balujilarning kishilik hoquq weziyiti muzakire qilindi

Muxbirimiz erkin
2020-05-28

Ikkinchi belwagh we yol munbiri yighinida, xitay prézidénti shi jinping neq meydandin biwasite tarqitilidighan ékranda. 2019-Yili 26-aprél, béyjing.

Amérika xitayning Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikige küchlük inkas qayturup, uni jawabkarliqqa tartishqa atlan'ghan bir mezgilde yawropadimu xitayni jawabkarliqqa tartish heqqidiki chuqanlar küchiyishke bashlidi. Bezi yawropa siyasiyonlirining tekitlishiche, yawropa ittipaqidiki döletler "Magnitskiy qanuni" yaki shuninggha oxshash méxanizmlarni ishlitip, Uyghurlarni depsende qiliwatqan xitay emeldarlirini jawabkarliqqa tartipla qalmay, xitay bilen hemkarlishiwatqan yawropa shirketlirigimu chek qoyush kérek iken.

Bu pikirni yawropa parlaméntining ezasi, firansiyelik zhurnalist, yazghuchi we siyasiyon rafa'él glukésman wakaletsiz milletler teshkilatining sahibxaniliqida ötküzülgen bir qétimliq tor muhakime yighinida otturigha qoyghan. Ötken hepte ötküzülgen bu yighin'gha yawropadiki bezi siyasiyon we mutexessisler qatniship, xitayning "Bir belwagh, bir yol" pilani we uning Uyghur hem pakistandiki baluji xelqlirige körsitiwatqan tesiri muhakime qilin'ghanidi.

Yighinda rafa'él glukésman mundaq dégen: "Buningda biz yolgha qoysaq bolidighan bezi chariler bar. Elwette buningdiki 1-chare magnitiskiy qanunidur. Siz buni meyli magnitiskiy qanuni, dep atang yaki néme dep atashni xalisingiz, shundaq atang, bu kishilik hoquq depsendichilikige qarita yürgüzülidighan nishanliq émbargo wasitisidur. Bu intayin muhim, chünki bu bizning bashqilargha zulum salghuchilarni jawabkarliqqa tartish qoralimiz. Bu qoral bizning Uyghurlarni keng kölemlik xitaygha yötkesh, lagérlargha qamashtek 2-dunya urushidin kéyin yüz bergen eng zor kölemlik köchürüsh qilmishi we bu qebih jinayette jawabkarliqi bar shexslerge nishanliq émbargo yürgüzüshimizde ünümlük rol oynaydu".

Rafa'él glukésmanning qeyt qilishiche, nöwette yawropa parlaméntining bir qanche komitéti birliship, xitayda kishilik hoquqning depsende qilinishigha yardemleshken xelq'ara shirketlerni jawabkarliqqa tartish heqqide qanun layihesi hazirlimaqtiken.

U mundaq deydu: "Méningche bizning kishilik hoquq komitéti, edliye komitéti, xelq'ara soda komitéti birliship, teyyarlawatqan hoshyarliqni tekitlesh qanun layihisi xitayda sadir boluwatqan kishilik hoquq depsendichilikige yardemleshkenlerni jawabkarliqqa tartishimizda ünümlük qoral bolup qalmay, awstraliye tetqiqat ornining doklatida körsitilgen Uyghur mejburiy emgek küchlirini adidas, nayki, ayfon ishleshke sélishni jawabkarliqqa tartishimiz üchünmu ünümlük qoraldur. Shunga bu qanun layihisi biz üchün bek muhim".

Wakaletsiz milletler teshkilatining sahibxaniliqidiki bu yighin bu teshkilatining ötken ayda élan qilin'ghan "Üch portning hékayisi: bir belwagh, bir yolning xitay we pakistandiki wakaletsiz milletlerge körsetken tesiri" namliq doklatini téma qilghan. Bu doklatta, xitayning "Bir belwagh, bir yol" qurulushi Uyghur we baluji xelqlirining bayliqining bulang-talang qilinip, muhitining weyran qilinishi, medeniyiti, turmush usuli, tili, diniy étiqadi we insan heqlirining sistémiliq, pilanliq buzghunchiliqqa uchrishigha yol achqanliqi, buningda ürümchi, gwadar, gérmaniyediki düsbérg qatarliq 3 portning oynawatqan roli sherhlen'genidi.

Yighinda yawropa parlaméntining mu'awin re'isi fabi'o massimo kastaldo yawropa ittipaqining barliq wasitilerni qollinip, yawropaning soda menpe'etini qoghdapla qalmay, Uyghurlarnimu qoghdishi kérekliki, xitayning b d t ning Uyghur rayonida tekshürüsh élip bérishigha yol qoymasliqi mes'uliyetsizlik ikenlikini tekitligen.

U mundaq deydu: "Biz barliq wasitilerni qollinip, bizning soda menpe'etimiz we karxanilirimizni qoghdapla qalmasliqimiz, belki yene nazaretchilik wezipimizni atqurup, alaqidar emgek küchlirining ehwalini tekshürüshimiz kérek. Elwette men bu yerde nuqtiliq shinjangdiki Uyghurlarni közde tutuwatimen. Bu yerde b d t kishilik hoquq komissari mishel bashéléytning shinjangda tekshürüsh élip bérish telipining dawamliq ret qilinishini eyibleymen. Nahayiti éniqki, bu xitayning öz'ara köz qulaq bolush we mes'uliyitini ada qilmaywatqanliqining béshariti hem ipadisidur".

Fabi'o massimo kastaldo yene yawropa ittipaqining "Gödeklik" qilmasliqi, chünki nurghun döletlerning "Bir belwagh, bir yol" ni xelq'ara iqtisad sistémisini yaxshilashning zor pursiti, dep qaraydighanliqi, emma buning bedelsiz kelmeydighanliqini bildürgen. U mundaq deydu: "Biraq bu bedelsiz emes. Bu nahayiti éniq xitaygha baghlinip qélish xewpi we yawropa quruqluqining yalghuzlishishini keltürüp chiqiridu. Biz qet'iylik bilen iqtisad we sodidiki jelp qilish küchimizning sherqqe qarap qéyishi, ölchem we edliye jehettiki modélliq rolimizni yoqitip qoyushimizning aldini iélishimiz kérek".

Yighinda yene sabiq en'gliye parlamént ezasi irina fon weys xanim söz qilip, özining soda sahesige bolghan bashqurushni kücheytish teklipini qollaydighanliqi, mal teminat zenjirige bolghan hoshyarliqni östürüshke qoshulidighanliqini bildürüp, lékin en'gliyening magnitskiy qanunini ijra qilishi üchün xitaygha baghlinip qalmasliqi kéreklikini tekitligen.

Irina fon weys mundaq dégen: "En'gliyening magnitskiy qanunigha oxshash bir qanuni bar. U kishilik hoquqqa xilapliq qilghuchilargha émbargo yürgüzüsh, ularning en'gliyediki mal-mülkini tonglitish wasitilirige ige. Bundaq ademler londonda köp bolsimu, lékin hazirgha qeder bularning birerige bu qanun ishlitilmidi. Men en'gliye we londondiki birer xitaygha bu qanunning ishlitilgenlikini bilmeymen. Qolimizda jaza qorali bolsimu, lékin ishlitilmidi. Bu bir siyasiy qarar, bu küchni ishlitish bizning xitaygha baghlinip qélish-qalmasliqimizgha baghliq".

Yighinda wakaletsiz milletler teshkilatining siyaset we tetqiqat diréktori fransésko férnando mezkur teshkilatning doklatini tonushturup, xitayning "Belwagh, bir yol" pilanigha hazirgha qeder nurghun tenqid chüshken bolsimu, lékin yerlik milletlerning hoquqigha sel qaralghanliqini bildürgen. Uning tekitlishiche, yerlik milletlerning yer zémini xitayning "Bir belwagh, bir yol" pilanining halqiliq nuqtisi iken.

Fransésko férnando mundaq deydu: "Bu pilan yolgha qoyulghandin béri bixeterlik, emgek heqliri, uning payda-ziyini, iqtisadiy tereqqiyatqa bolghan tesiri qatarliq jehetlerde nurghun tenqidlerge uchridi. Bu pilan yene béyjingning meblighi tereqqiy qiliwatqan döletlerni qerz patqiqigha patturup qoyidighanliqi, uning chiriklikni kücheytip, zeherlik chékimlik sodisigha yol achidighanliqi sözlendi. Emma biz az sanliq milletler hoquqi heqqide héchnéme hés qilmiduq. Bu bizning yerlik milletlerning hoquqigha diqqet qilishimizgha türtke boldi. Halbuki, ularning yer-zémini béyjingning mezkur pilandiki halqiliq amildur".

Fransésko férnandoning tekitlishiche, Uyghur rayoni xitayning atalmish "Junggo chüshi" ning merkizi nuqtisida bolup, bu rayon uni chüshinish üchün muhim halqa iken. U mundaq deydu: "Shinjangning atalmish 'junggo chüshi'ning merkizi nuqtisidin orun alghanliqi, bu uning négizlik halqisini ipadileydighanliqini chüshinish bek muhim. Shu seweblik shinjang hakimiyiti Uyghur musulmanlirini teqiblesh sehnisige aylandi. Shunga, néme üchün bu rayonda quruqluq porti qurulushi bilen bir waqitta bir milletke qarita 2-dunya urushidin buyanqi eng zor kölemlik tutqun élip bérilidu? buninggha heqiqeten ademning ishen'güsi kelmeydu".

Wakaletsiz milletler teshkilatining bu qétimqi tor yighini del mushundaq ehwalda yawropa parlaméntining ezalirini, mutexessis we ammiwi teshkilat wekillirini teklip qilip, xitay-pakistan iqtisadiy karidori, uning Uyghur we baluji xelqlirige élip kelgen bedili heqqide pikir almashturdi.