CATO Сөһбити: “трамп дәвридики америка-хитай мунасивитиниң кәлгүси”
2025.01.17
Америка-хитай мунасивити өткән бирнәччә йилда чоң җәһәттин алғанда изчил яманлишиш йөнилишидә давам қилип кәлгән болсиму, һәр икки тәрәпниң өзигә хас алаһидиликлири бу хил йириклишишниң толиму мурәккәп мәзмунларни өз ичигә елишини бәлгиләп кәлгән иди. Йәнә бир яқтин доналд трамп сайлам мәзгилидә һәмдә пирезидентлиқ сайлимида ғәлибә қилғандин кейин, хитай һәққидики пиланлирини көп қетим ашкара оттуриға қоюп, буниңдин кейинки икки тәрәп мунасивитиниң техиму кәскин болидиғанлиқидин бишарәт бәрди. Техиму муһими доналд трампниң хитай һәққидики баянлири нөвәттә һәр хил шәрһилиниватқан болуп, бу һәқтики көплигән тәхминләрму мас һалда оттуриға чиқиватқанлиқи мәлум. Әнә шу хил мәсилиләргә қарап чиқиш мәқситидә вашингтон шәһиридики “CATO ақиллар мәркизи” 16-январ күни мәхсус муһакимә йиғини чақирди.
“җәнубий хитай әтигәнлик гезити” ниң мухбири роберт деланий (Robert Delaney) бу қетимқи муһакимигә риясәтчилик қилди. У алди билән иккинчи нөвәтлик трамп дәври башлиниш һарписида америка-хитай мунасивитигә даир қандақ рошән сигналларни көрүшкә болидиғанлиқидин гәп башлиди.
“CATO ақиллар мәркизи” ниң тәтқиқатчиси кларк пәккард (Clark Packard) алди билән сөз елип, буниңдики әң рошән учурниң америка һөкүмәт саһәсиниң хитайға нисбәтән қаттиқ мәйданини ипадилиши, дәп көрсәтти. Униң қаришичә, байдин дәвридә америка-хитай мунасивити изчил йириклишишкә қарап маңған. Нөвәттә бу һалниң кейинки төт йилда давам қилидиғанлиқи, һәтта өткән төт йилдинму қаттиқ болидиғанлиқи көп қисим кишиләрниң ортақ пикри сүпитидә мәвҗут болмақта. Болупму трамп һөкүмитидә юқири дәриҗилик хизмәтләргә тәйинләнгән зор түркүм кишиләр бирдәк хитайға нисбәтән қаттиқ қол болуш тәшәббуси билән тонулған кишиләр болуп, уларниң бәзилиригә хитай һөкүмити җаза елан қилған. Нөвәттә америка һөкүмити хитай билән болидиған сода мәсилисидә таможна беҗи мәсилисини кәскин һалда тәкитләватқан болуп, нөвәттики икки тәрәп мунасивитидә әң гәвдилик мәсилә болуп қалған. Һалбуки, трамп һөкүмити “тик-ток” вә тәйвән мәсилисидә сода мәсилисидәк кәскин мәйданини ипадилимигән болғачқа, бу һәқтә охшимиған тәхминләрму оттуриға чиқмақта.
“CATO ақиллар мәркизи” ниң алий тәтқиқатчиси ерик гомез (Eric Gomez)ниң қаришичә, нөвәттә америка-хитай мунасивитидики сода мәсилисидә “тесла” (Tesla) гуруһиниң башлиқи елон маск (Elon Musk)ниң қандақ рол ойнайдиғанлиқи унчә ениқ әмәс. Елон маск илгири хитай билән болған сода мәсилисидә хитай билән һәмкарлишип кәлгән. Шуңа буниңдин кейинки төт йилда хитай билән болидиған сода алақисидә доналд трампниң баш мәслиһәтчилиридин бири болуш сүпитидә елон маскниң қандақ рол ойнайдиғанлиқи, сода мәсилисидә хитай билән мурәссә қилидиған яки қилмайдиғанлиқи дегәнләргә һазирчә алдирап һөкүм қилишқа болмайду.
Муһакимә темилири қатарида алаһидә тилға елинған йәнә бир мәсилә америка пән-техника саһәсиниң хитай билән риқабәтлишиш йүзлиниши болди. Ерик гомезниң қаришичә, йеңи һөкүмәт дөләт мудапиә системисиға алаһидә көңүл бөлүватиду. Чүнки хитай изчил пән-техника җәһәттики оғрилиққа тайинип зор дәриҗидә күчийип кәткән. Өткән он-йигирмә йилда навада америка тәрәп тәмин етип кәлгән пән-техника болмиса хитайниң бунчилик қудрәт тепип кетиши мумкин әмәс иди. Әмма хитайниң пән-техника саһәсидики риқабәттә адил болмаслиқи аллиқачан америка тәрәпни җақ тойғузувәткән. Йәнә бири, хитайниң тәйвән боғузи әтрапидики уруш паракәндичилики тездин күчийиватқан болуп, бу уруш ғайәт зор дәриҗидә пән-техникиға тайиниду. Навада бу җайда уруш партлап қалса америка билән болған арилиқниң бәкму йирақ болғанлиқи сәвәбидин уруш вәзийити америка үчүн пайдисиз болуп қалиду. Шуңа бу хил вәзийәтниң шәкиллинип қалмаслиқи үчүн америка һөкүмити пән-техника саһәсидә хитайға қарита техиму қаттиқ чәклимиләрни иҗра қилиши лазим. Шундила хитай бу хилдики уруш вәзийитидин мәнпәәт қазиниш мәқситигә йетәлмәйду.
Муһакимидики йәнә бир мәсилә биринчи қетимлиқ трамп дәвридә сода урушиниң башланғанлиқи һәмдә нөвәттә юқири пәллигә чиқиш еһтималлиқи болуп, бу биваситә һалда хитайға мәбләғ селиш мәсилисигә берип тақилиду. Бу саһәдә қандақ чәклимиләрниң оттуриға чиқиш еһтималлиқи һәққидә сөз болғанда кларк пәккард бу һәқтә өз қарашлирини баян қилди. Униң қаришичә, хитайға қарита сода урушиниң давам қилиши ениқ. Әмма бундақ әһвалда америка һөкүмити өз иттипақдашлирини қандақ қилип бу мәсилигә қизиқтурушта бәзи мүшкүлатларға дуч келиши мумкин. Чүнки америка үчүн иттипақдаш болуватқан дөләтләрниң һәммиси дегүдәк хитайдики зор сода мәнпәәтидин алдирап ваз кечәлмәйватиду. Бундақ әһвалда сода вә сиясий мәнпәәтләрни бир нуқтиға мәркәзләштүрүштә бәзи қийинчилиқлар оттуриға чиқиду. Буниң бир муһим һәл қилиш чариси америка тәвәсидики ишләпчиқиришни қоллаш, шуниңдәк хитайдики ишләпчиқириш базилирини америка тәвәсигә қайтуруп келиш болуп һесаблиниду. Йеңи һөкүмәт бу йүзлинишни қоллаватқан болуп, бу бир яхши башлиниш.
Муһакимә иштиракчилириниң ортақ пикричә, америка-хитай мунасивитидә тәйвән мәсилиси вә кишилик һоқуқ мәсилисидә уларниң ортақ келишимгә вә бирликкә келәлиши һазирчә мумкин әмәс. Болупму тәйвән мәсилиси әң җиддий мәсилә болуп, хитайму бу мәсилигә нисбәтән бәкму сәзгүр болуп кәлмәктә. Йәнә келип тәйвән мәсилиси америка билән хитайни биваситә урушқа елип киридиған бирдинбир мәсилә. Һалбуки бундақ дегәнлик уларниң оттурисида һәмкарлишидиған һечқандақ саһә мәвҗут әмәс, дегәнлик әмәс. Әмма һәмкарлишиш мәсилиси һазирчә асасий орунни игилийәлмәслики мумкин. Болупму трамп дәври йетип келип һарписида тәйвән мәсилисиниң байдин дәвридикидәк кәскин оттуриға қоюлмаслиқи сода саһәсидики бу хил һәмкарлиқниң оттуриға чиқиш еһтималини ишарә қилиду.
Америка-хитай мунасивитиниң кәлгүси әнә шу йосунда сиясий, иқтисад, һәрбий ишлар қатарлиқ көп тәрәплимә саһәләргә четилған һалда раваҗлинидиған болуп, бу мәсилә изчил дуня вәзийитиниң қандақ болушиға биваситә тәсир көрсәткүчи зор тема сүпитидә охшаш болмиған муһакимиләргә сорун һазирлаватқанлиқи мәлум.