Rishat abbas amérika dölet mejliside Uyghur tili, medeniyiti we xatirisini qoghdashqa téximu köp iqtisad ajritishqa chaqirdi

Xitayning Uyghur kimlikini qayta shekillendürüsh urunushi Uyghur tarixi, Uyghur ana tili, medeniyiti we Uyghur yazma xatirisining mewjutluqigha jiddiy xiris peyda qiliwatqan bir peytte, amérika dölet mejlisining xitay ishliri komitéti guwahliq yighini chaqirip, xitay tewelikidiki milletlerning, bolupmu Uyghurlarning yazma xatirisi, ana tili we medeniyitini qandaq qoghdap qélishni muzakire qildi. Uyghur, tibet, mongghul we xitay mutexessisler hem pa'aliyetchiler guwahliq bergen bu yighinda, “Uyghur akadémiyesi” ning re'isi, dorigerlik mutexessisi, doktor rishat abbas guwahliq bérip, xitayning mislisiz yoqitishigha duch kéliwatqan Uyghur tili, medeniyiti we Uyghur yazma xatirisini qoghdap qélishning Uyghurlardin halqighan bir mesile ikenlikini, muhajirettiki Uyghurlarning buni qoghdap qélishi üchün amérikaning téximu köp qollishi we iqtisad bilen teminlishige éhtiyajliq ikenlikini körsetti.

6-Dékabir küni ötküzülgen “Xatirini saqlap qélish: xitay kompartiyesining tarixni burmilishi we medeniyetni yoqitishi” namliq guwahliq yighini, amérika dölet mejlisining tunji qétim xitayning tehditige uchratqan milletlerning ana tili, medeniyiti we xatirisini qoghdishigha qandaq yardem bérish mesilisini muzakire qilishidur.

Doktor rishat abbas yighinda mundaq deydu: “Eger siz bügünki künde Uyghurlargha qandaq yardem qilimiz dep sorisingiz, buning eng achquchluq jawabi, muhajirettiki chette qalghan Uyghurlarni özimizge tartidighan pirogrammilarni qollash, ularning Uyghur tili we kimlikini saqlap qélishigha yardem bérishtur. Bu xil yardemler Uyghurlargha ümid béghishlaydu. Bu bizning hazirqi weziyitimizde az uchraydighan intayin halqiliq mesile” . Rishat abbasning guwahliq sözide qeyt qilishiche, Uyghur medeniyiti we kimlikini qoghdap qélishqa yardem bérish Uyghurlargha noqul adalet telep qilish mesilisila emes, belki bu yene xitay kompartiyesining dunyaning qimmet qarishigha élip kéliwatqan tehditige yol qoyush qoymasliq mesilisi iken. Rishat abbas: “Bu Uyghur xelqi üchün noqul adalet mesilisila emes, belki bu démokratiye, kishilik hoquq we erkinlik üchün küresh qilish, kelgüsi ewladlirimizgha biz arzu qilghan bir dunyani qaldurup kétish ketmeslik, xitay kompartiyesining qebihliki we dunyaning qimmet qarishigha tehdit sélishigha yol qoyush qoymasliq, istibdat hakimiyetlerning küchiyip, erkin dunyaning asasini ajizlitishigha yol qoyush qoymasliq mesilisidur” dep körsetti.

Bu qétimliq guwahliq yighinining riyasetchisi, amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitétining qosh re'isliridin, awam palata ezasi kiristofér simit yighinning échilishida qilghan sözide, xitay, Uyghur, tibet, mongghul xelqlirining yazma xatirisini qoghdashning muhimliqini tekitlep, chünki herbir shexsning yazma xatirisi arqisida insaniy qedir-qimmetning saqlan'ghanliqini bildürdi. Kiristofér simit mundaq deydu: “Oxshash bir waqitta, bu xitay xelqining  xatirisini xitay kompartiyesining burmilishidin qoghdash, shuningdek yétük alahidilikke ige medeniyiti, tili we diniy kimliki yoqitilish xewpidiki étnik milletlerning xatirisini, bolupmu hemmidin muhimi xitay kompartiyesi yoqatmaqchi boluwatqan shexsiy xatirilerni qoghdash zörüriyiti peyda qilmaqta.”

Bu qétimliq guwahliq yighini xitay hökümiti Uyghur élide “Jungxu'a milliti ortaq éngi gewdisi” berpa qilish namida Uyghurlarning tarixiy yazma yadikarliqlirigha, tarixiy binakarliq qurulushi, qebristanliq, mehelle medeniyiti, tili qatarliq, ularni xitaydin perqlendürüp turghan barliq alahidiliklirige buzghunchiliq qilip, ularning kolléktip xatirini öchürüp tashlashqa urunush bilen eyibliniwatqan bir mezgilde chaqirildi.

Kiristofér simit guwahliq yighinidin kéyin mexsus ziyaritimizni qobul qilghanda, Uyghur medeniyitini qoghdash üchün kéler nöwetlik amérika hökümitidin téximu köp ishlarni qilishini, bolupmu Uyghurlarni qoghdashni xitayning mal éksporti bilen birleshtürüshini ümid qilidighanliqini bildürdi. Kiristofér simit mundaq deydu: “Biz iqtisadi jazada téximu keskin bolushimiz kérek. Elwette, biz meyli xongkong mesiliside bolsun yaki shinjang mesiliside bolsun, bezi kishilerge émbargo yürgüzduq. Bu émbargo meyli ‛magnitiski qanuni‚ boyiche bolghan bolsun yaki bolmisun, biz soda bilen kishilik hoquqni qayta birleshtürüshimiz kérek. Biz nahayiti keskin rewishte ‛eger sen buni qilmisang, mehsulatingni (amérikagha) yolliyalmaysen‚ déyishimiz kérek.”

Kiristofér smititning qeyt qilishiche, amérikaning 1990-yillarda xitay bilen bolghan munasiwette soda bilen kishilik hoquqni birleshtürüshke xatime bérishi, xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilipla qalmay, uning amérika üchün iqtisadiy, gé'o-siyasiy we herbiy tehditke aylinishining yolini achqan.

Awam palata ezasi, dölet mejlisi “Tam lantos kishilik hoquq komitéti” ning re'isi jéymis mekgowérinning yighinda qeyt qilishiche, xitayning xen medeniyitini chiqish nuqtisi qilghan “Xitaylashturush herikiti” de Uyghur, tibet we mongghullar xewpke duch kelmekte iken. Jéymis mekgowérin mundaq deydu: “Xitay xelq jumhuriyitining ‛xitaylashturush‚ herikiti bir qanche az sanliq milletning tarixi we kimlikini öchürüp tashlashni, xen medeniyiti we ‛sotsiyalistik yadroluq qimmet qarishi‚ ni chiqish nuqtisi qilmaqta… xitay da'iriliri yolgha qoyuwatqan ‛wetenpewerlik terbiyesi‚ barliq étnik milletlerning ‛ulugh ana wetini‚ ni, xitay milliti, xitay medeniyiti we kompartiyeni qobul qilishqa righbetlendürüshni chiqish qilmaqta”.

Jéymis mekgowérin béyjingning xitaylashturush herikiti arqiliq, négizlik kishilik hoquq we rim ehdinamisige xilapliq qiliwatqanliqini tekitleydu. Jéymis mekgowérin mundaq deydu: “Herqandaq bir hökümet yaki döletning az sanliq milletler tilini yoqitishqa urunushi yaki ularning simwol xaraktérlik yerlirining ismini özgertishi we yaki ularning örp-adetlirini cheklishi, mejburiy assimilyatsiye qilishi négizlik kishilik hoquqqa xilapliq qilishtur” . Jéymis mekgowérinning qeyt qilishiche, “Amérika hökümitining xitaydiki étnik milletler tarixining heqiqiy ehwalida ching turushi intayin muhim” iken.

Bu qétimliq yighinda guwahliq bergen amérika tashqi ishlar ministirliqining yardemchi ministiri uzra ziya baydin hökümitining bu mesilidiki siyasitini aqlap, hökümetning kishilik hoquqni eng yuqiri sewiyede qet'iy we izchil küntertipke qoyup kelgenlikini bildürdi. U mundaq deydu: “Bügün etigen biz bu yerde yighilip olturghan peytte, xitay xelq jumhuriyiti shinjangda irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayitini dawamlashturmaqta؛ xongkongda tüp erkinlikni yoqitip, tibetlerning yétük medeniyiti, dini we til kimlikini basturmaqta. Shuningdek pütün dölette kishilik hoquqni depsende qilmaqta… kishini bi'aram qilidighan bu ehwalda, amérika hökümiti kishilik hoquqni xitay xelq jumhuriyitining aldigha eng yuqiri sewiyede qet'iy we izchil qoyup keldi” .

Rishat abbas 6-dékabir bu heqtiki mexsus ziyaritimizni qobul qilghanda tekitlishiche, ular kéler yili 1-ayda wezipige olturidighan tramp hökümitining Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitishini, Uyghurlarning medeniyiti, tili we kimlikini saqlap qélishigha téximu köp yardem qilishini ümid qilidiken. Rishat abbas yene “Uyghur akadémiyesi” ning buningdin kéyinki xizmitining muhim nuqtisini, Uyghur ana tili oqutush ul eslihelirini kücheytishke qaritidighanliqini bildürdi.

Amérika dölet mejlisi xitay ishlar komitétining “Xatirini saqlash: xitay kompartiyesining tarixni burmilishi we medeniyitini yoqitishi” témisidiki guwahliq yighinida xongkong xitay uniwérsitétining tarix penler dotsénti rowéna xé, xofistra uniwérsitétining qanun penler piroféssori juliyan ku, monlam tibet uchur téxnikisi tetqiqat merkizining qurghuchisi, rahib lobsang monlam, jenubiy mongghuliyelik yash pa'aliyetchi témulun togochog qatarliqlar guwahliq bérip, tibet we mongghullarning ana tili hem medeniyiti duch kéliwatqan xirislar, shuningdek xitay kompartiyesining xitay tarixigha a'it perqliq qarashlarni qandaq yoqitiwatqanliqi heqqide toxtaldi.