“Kopénhagén 2024-yilliq démokratiye munbiri” yighinida Uyghurlar mesilisimu muhim téma bolghan

7-Nöwetlik kopénhagén démokratiye aliy uchrishishi yighini 14-may küni daniye paytexti kopénhagéndiki padishahliq opéra sariyida bashlan'ghan. Yighinni dunyaning herqaysi elliridiki 30 din artuq chong fondi jem'iyetler birlikte teshkilligen. “Kopénhagén 2024-yilliq démokratiye munbiri” dep atalghan bu yighinning échilish nutqini daniye bash ministiri métté frédériksén (Mette Frederiksen) sözligen.

Shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilatining sabiq re'isi, “Démokratiye fondi jem'iyiti ittipaqi” ning qurghuchisi we re'isi andérs fog rasmussén (Anders fogh Rasmussen) ning nutqidin kéyin, yawropa komissiyisining re'isi ursula fon dér léyin (Ursula von Der Lein) we yawropa ittipaqining re'isi charlis michél (Charles Michel) qatarliqlar nutuq sözlep, rusiyening ukra'inagha qilghan tajawuzi we xitay kebi mustebit döletlerning gherb ellirining qimmet qarashlirigha qarita shekillendürüwatqan tehditliri seweblik dunya miqyasida künséri éghir xirisqa duch kéliwatqan démokratiyeni qoghdashning, nöwette texirsiz bir wezipige aylan'ghanliqini otturigha qoyushqan.

Yighin'gha bezi döletlerning pirézidéntliri, bash ministirliri, xelq'arada tonulghan siyasiyonlar, mutexessisler, parlamént ezaliri, axbaratchilar, tetqiqatchilar, nobél mukapati sahibliri, qanunchilar, adwokatlar, meshhur kishilik hoquq pa'aliyetchiliri qatarliq köpligen dangliq shexsler biwasite yaki tor arqiliq ishtirak qilghan. Bu yighin'gha Uyghurlargha wakaliten merkizi washin'gtondiki “Uyghur herikiti” teshkilatining mudiri roshen abbas, “Uyghur tetqiqat merkizi” ning mudiri abdulhakim idris, kanadadiki “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning mudiri memet toxti qatarliqlarmu qatnashqan.

RFA/Ekrem

14-May chüshtin kéyin “Uyghur herikiti” teshkilatining rehbiri roshen abbas xanimgha xitay hakimiyitining Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan zulumliri heqqide pikir bayan qilish pursiti bérilgen. Roshen abbas xanim sözide, xitay mustebit hakimiyitining nöwette pütün dunya üchün xewp shekillendürüwatqanliqini, bügün Uyghurlarning béshigha kéliwatqan külpetlerning pütkül insaniyet bilen alaqidar mesile ikenlikini, Uyghur irqiy qirghinchiliqi aldida “Biterep turush” deydighan nersining mewjut emeslikini, xitayning chégra halqighan basturushlirining hazir démokratik gherb ellirige qeder kéngiyiwatqanliqini eskertip, erkinlik we démokratiyeni qedirleshni xalaydighan her bir insan xitayning zorawanliqlirigha qarshi derhal heriketke ötüp, kelgüsi ewladlar üchün xatirjem bir insaniy muhitni miras qaldurmisa, dunyaning kelgüsining tolimu paji'elik bolidighanliqini ilgiri sürgen.

Daniye paytexti kopénhagéndin ziyaritimizni qobul qilghan roshen abbas xanim, pütün dunyaning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha qarshi heriketke ötüsh mejburiyiti barliqini ilgiri sürgen nutqi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Köpligen döletlerning meshhur shexsliri qatnashqan bu yighinda, méning Uyghur irqiy qirghinchiliqi mesilisini otturigha qoyush pursitige érishkenlikim, yaxshi bir ish boldi, dep oylaymen. Men sözümning béshida, Uyghur irqiy qirghinchiliqigha xatime bérish yolida zor tirishchanliq körsitiwatqan IPAC ge bolghan rehmitimni bildürüp ötkendin kéyin, sherqiy türkistanda dawamlishiwatqan xitay zulumi toghrisida qarashlirim we teshebbuslirimni bayan qildim. Men sözümde, xitay mustebit hakimiyitining insaniyetning eng yüksek ijadiyet méwilirini irqiy qirghinchiliq élip baridighan qoralgha aylanduruwalghanliqini we buni Uyghurlargha tetbiqlawatqanliqini tilgha aldim. Mesilen, yüksek nazaret sistémisi, sün'iy eqil, by'o-téxnologiye, médi'a qatarliqlarni xitay hakimiyitining tajawuzchiliq we zorawanliqning wasitisige aylandurup dunyagha kéngiyiwatqanliqini, gherb démokratiyesi we erkinlikining bu qoralning künséri éghir tehditi astida qéliwatqanliqini misalliri bilen sözlep öttüm.”

“Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning mudiri memet toxti ependi bu yighin heqqide toxtalghanda, “Xitayning mustebitlik sistémisi muzakire témisi bolghan herqandaq yighinda, Uyghurlar mesilisi uning bir uchigha chétilip mangidu” dégenlerni tilgha aldi. Uning bildürüshiche, köpligen dölet erbabliri hem meshhur shexsler qatnashqan bu yighinda xitayning digital (reqemlik) téxnologiye arqiliq yürgüzüwatqan basturushliri we kéngeymichiliki muhim muzakire témisigha aylan'ghan.

Yighin jeryanida Uyghur wekilliri yawropa, asiya, afriqa we amérika qit'eliridin kelgen köp sandiki dangliq kishilik hoquq pa'aliyetchiliri bilen uchriship, öz'ara pikir almashturush we kélechekte birlikte ish élip bérishning pilan-programmilirini tüzüsh pursetlirige érishken.