Хитайниң йеңи “диний ишлар башқуруш низами” әйибләшкә учриди

Хитай һөкүмитиниң йеңидин түзитиш киргүзүлгән “диний ишлар башқуруш низами” пәйшәнбә күни хитай дөләт кабинетиниң министирлар йиғинида тәстиқланди. Мәзкур низам 2018‏-йили 1‏-февралдин башлап рәсмий иҗра қилинишқа башлайду.

Мәзкур бәлгилимидә конкрет вә күчлүк ибариләрни қоллинип, диний гуруһлар вә шәхсләр, уларниң чәтәл билән болған мунасивити, диний сорунлар, закат йиғиш, диний тәрбийә, диний мәктәп, диний йиғилиш, торда диний темиларни музакирә қилиш, диний тәблиғ, чәтәлдики диний курс яки диний йиғинларға қатнишиш қатарлиқ диний мәсилигә четишлиқ барлиқ саһәләр техиму қаттиқ контрол астиға елинған.

Һөкүмәтниң контроли сиртидики диний гуруһлар, диний шәхсләрниң юқириқи һәрикәтләр билән шуғуллиниши техиму қаттиқ чәкләнгән.

Бәлгилимидә, “диний паалийәтләр униң қанунлуқ болуш принсипиға әмәл қилиши, қанунсизлиқни чәкләп, диний әсәбийликни тосуши, сиңип киришкә тақабил туруп, җинайи ишларға қарши туруши керәк” дәп көрситилип, “һәр қандақ шәхс вә диний гуруһ охшимиған динлар оттурисида яки бир динниң ички қисмида вә яки диндарлар билән динсизлар оттурисида тоқунуш вә зиддийәт пәйда қилмаслиқи шәрт” дейилгән.

Бирақ униңда, қандақ һәрикәт яки сөзләрниң охшимиған динлар, диндарлар билән динсизлар яки бир динниң ички қисмида тоқунуш вә зиддийәт пәйда қилишқа ятидиғанлиқиға изаһат берилмигән. Хитай даирилириниң илгири сүрүшичә, мәзкур низам хитайниң дөләт бихәтәрликини қоғдап, диний әсәбийликкә қарши туруш, дөләтниң контроли сиртидики диний тәшкилатларни чәкләшни күчәйтидикән.

Бирақ мәзкур бәлгилимә хитайда диний әркинликниң техиму еғир бузғунчилиққа учурушиға йол ачиду, дегән сәвәб билән хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қарши турушиға учрап кәлди. Хәлқара кәчүрүм тәшкилати пәйшәнбә күни униңға инкас билдүрүп, хитай һөкүмити һәрқандақ диний гуруһ вә шәхсниң диний ибадәт әркинликигә арилашмаслиқи керәкликини әскәртти.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң вашингтондики асия‏-тинч окян райони ишлириға мәсул хадими т. Кумар мундақ дәйду: хәлқара кәчүрүм тәшкилати хитай даирилири тәрипидин елан қилинған йеңи бәлгилимидин әндишә қилиду. Биз хитай даирилирини һәрқандақ бәлгилимини диний әркинлик мәсилисигә арилаштурмаслиққа капаләтлик қилишқа чақиримиз. Һәрқандақ бир дин өзиниң диний паалийитини кәмситиш вә әндишиләрдин хали елип бериши керәк.”

Хитайниң 2005‏-йили чиқирилған “диний ишлар башқуруш низами” 2016-йили сентәбирдә түзитилип, бу йил 6‏-айда хитай дөләт кабинети министирлар йиғининиң тәстиқиға сунулған.

Мәзкур бәлгилимә шуниңдин бери хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң диққитини қозғап кәлгән.

Мәзкур тәшкилатниң хоңкоңда турушлуқ баш тәтқиқатчиси сузан райиф, буниңдин бир һәптә аввал мақалә елан қилип, хитай даирилиридин мәзкур бәлгилимини қайта көздин кәчүрүп чиқишни тәләп қилған. У, бу йеңи бәлгилимә уйғур аптоном райониниң бу йил 3‏-айда чиқарған “радикаллиқни түгитиш низами” вә хитайниң башқа қанунлириға охшаш суйиистемал қилинип, “даириләр тибәт буддистлирини, уйғур мусулманлирини җазалайдиған йетүк қоралиға айлинип қалиду” дегән

Бәзи мутәхәссисләрниң илгири сүрүшичә, хитай һөкүмити мусулманларни қаттиқ чәклисиму, бирақ униң бу қетим мәзкур бәлгилиминиң чиқириштики асаслиқ нишани хитай өлкилиридики христиан паалийәтлирини контрол қилишкән.

Америкиниң мариланд штатидики фросбург университетиниң профессори ма хәййүн әпәнди мундақ дәйду: әмәлийәттә униң бу йәрдә асаслиқ ойлашқини шинҗаң яки мусулманлар әмәс. Чүнки буниңдин бир қанчә йил аввал венҗу қатарлиқ шәһәрләрдә черкавларни чеқиш вәқәлири йүз бәрди. Сиз әгәр илгири шәрқий явропа әллиридә йүз бәргән һадисиләргә қарисиңиз, диний җәмийәтләр, ишчилар уюшмилири уларниң өзгиришидә муһим рол ойниди. Шуңа, бу күчләр һазир хитай үчүн тәһдиткә айланған болуши мумкин. У бу бәлгилимиләрни чиқириш арқилиқ бу күчләрни қаттиқ контрол қилишни ойлаватиду, десәк болиду. Биз пәқәт мәсилиниң мусулманларға четишлиқ тәрипини көримиз. Әмәлийәттә униң әң қорқуватқини христианлар вә мисйонерлар. Чүнки, булар униң һакимийитигә биваситә тәһдит салалайду.

Лекин профессор ма хәййүнниң қәйт қилишичә, хитай даирилириниң диний ишларни башқуруш һәққидики мәзкур низами уйғур аптоном райони даирилириниң йәрлик мусулманларни контрол қилиштики қаттиқ қол тәдбирлириниң күчлүк тәсиригә учриған.

Ма хәййүн: “мәйли қандақ диний башқуруш низами болсун, болупму униң һазирға диний ишларни башқуруш низами шинҗаңниң тәсиригә учриған. Шинҗаң йәрлик даирилири әмәлийәттә хитай мәркизи һөкүмитигә тәсир қилғандәк яки уни гөригә еливалғандәк қилиду. Бу чоң вәзийәттики бир йүзлиниш, болупму йеқиндин бери шәрқий-шималдики бәзи җайларниң динға қарши қолланған радикал тәдбирлири шинҗаңдин көчүрүп келингән болуп, бу ичкиригә қарап кеңийиватиду. Буни бәзи мәнпәәт гуруһлири контрол қиливатиду. Иккинчи, радикаллиққа қарши туруш мәсилисидә әсли диндики мәсилә әмәс. Әгәр венҗу қатарлиқ җайларда диний җәмийәтләр баш көтүрүшкә башлиған болса, компартийә өзиниң екологийәсигә соал қоюп, кишиләр немә үчүн бу екологийәсигә әгәшмәйду, дәп сориши керәк.”

Лекин хәлқара кәчүрүм тәшкилатидики т. Кумарниң көрситишичә, һәрқандақ диний бәлгилимә диний гуруһ вә шәхсләрни җазалашни чиқиш қилмаслиқи керәк. У мундақ дәйду: һәрқандақ диний бәлгилимә һәр қандақ бир диний гуруһни җазалаш яки бастурушқа қорал қилип ишлитиш үчүн чиқирилмаслиқи керәк. Бу хитайда тибәтләрни, уйғурларни өз ичигә алиду.

Хитайниң диний ишларни башқуруш һәққидики йеңи низамда йәнә, диний тәрбийәгә қаттиқ бәлгилимә қоюлуп, у пүтүнләй контрол астиға елинған. Диний мәктәп ечиш яки тизимға алдуруш ишлириға конкрет бәлгилимиләр чиқирилған болуп, бу диний ишларға пул топлаш, закат йиғиш, қандақ ишлитиш, дөләт ичидики диний гуруһлар вә шәхсләрниң чәтәл тәшкилатлири вә чәтәллик шәхсләрдин ианә елиши чәкләнгән. Хилаплиқи қилғучиларға берилидиған җаза еғирлаштурулған.