Xitayning yéngi “Diniy ishlar bashqurush nizami” eyibleshke uchridi

Xitay hökümitining yéngidin tüzitish kirgüzülgen “Diniy ishlar bashqurush nizami” peyshenbe küni xitay dölet kabinétining ministirlar yighinida testiqlandi. Mezkur nizam 2018‏-yili 1‏-féwraldin bashlap resmiy ijra qilinishqa bashlaydu.

Mezkur belgilimide konkrét we küchlük ibarilerni qollinip, diniy guruhlar we shexsler, ularning chet'el bilen bolghan munasiwiti, diniy sorunlar, zakat yighish, diniy terbiye, diniy mektep, diniy yighilish, torda diniy témilarni muzakire qilish, diniy tebligh, chet'eldiki diniy kurs yaki diniy yighinlargha qatnishish qatarliq diniy mesilige chétishliq barliq saheler téximu qattiq kontrol astigha élin'ghan.

Hökümetning kontroli sirtidiki diniy guruhlar, diniy shexslerning yuqiriqi heriketler bilen shughullinishi téximu qattiq cheklen'gen.

Belgilimide, “Diniy pa'aliyetler uning qanunluq bolush prinsipigha emel qilishi, qanunsizliqni cheklep, diniy esebiylikni tosushi, singip kirishke taqabil turup, jinayi ishlargha qarshi turushi kérek” dep körsitilip, “Her qandaq shexs we diniy guruh oxshimighan dinlar otturisida yaki bir dinning ichki qismida we yaki dindarlar bilen dinsizlar otturisida toqunush we ziddiyet peyda qilmasliqi shert” déyilgen.

Biraq uningda, qandaq heriket yaki sözlerning oxshimighan dinlar, dindarlar bilen dinsizlar yaki bir dinning ichki qismida toqunush we ziddiyet peyda qilishqa yatidighanliqigha izahat bérilmigen. Xitay da'irilirining ilgiri sürüshiche, mezkur nizam xitayning dölet bixeterlikini qoghdap, diniy esebiylikke qarshi turush, döletning kontroli sirtidiki diniy teshkilatlarni chekleshni kücheytidiken.

Biraq mezkur belgilime xitayda diniy erkinlikning téximu éghir buzghunchiliqqa uchurushigha yol achidu, dégen seweb bilen xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining qarshi turushigha uchrap keldi. Xelq'ara kechürüm teshkilati peyshenbe küni uninggha inkas bildürüp, xitay hökümiti herqandaq diniy guruh we shexsning diniy ibadet erkinlikige arilashmasliqi kéreklikini eskertti.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining washin'gtondiki asiya‏-tinch okyan rayoni ishlirigha mes'ul xadimi t. Kumar mundaq deydu: xelq'ara kechürüm teshkilati xitay da'iriliri teripidin élan qilin'ghan yéngi belgilimidin endishe qilidu. Biz xitay da'irilirini herqandaq belgilimini diniy erkinlik mesilisige arilashturmasliqqa kapaletlik qilishqa chaqirimiz. Herqandaq bir din özining diniy pa'aliyitini kemsitish we endishilerdin xali élip bérishi kérek.”

Xitayning 2005‏-yili chiqirilghan “Diniy ishlar bashqurush nizami” 2016-yili séntebirde tüzitilip, bu yil 6‏-ayda xitay dölet kabinéti ministirlar yighinining testiqigha sunulghan.

Mezkur belgilime shuningdin béri xelq'ara kechürüm teshkilatining diqqitini qozghap kelgen.

Mezkur teshkilatning xongkongda turushluq bash tetqiqatchisi suzan rayif, buningdin bir hepte awwal maqale élan qilip, xitay da'iriliridin mezkur belgilimini qayta közdin kechürüp chiqishni telep qilghan. U, bu yéngi belgilime Uyghur aptonom rayonining bu yil 3‏-ayda chiqarghan “Radikalliqni tügitish nizami” we xitayning bashqa qanunlirigha oxshash suyi'istémal qilinip, “Da'iriler tibet buddistlirini, Uyghur musulmanlirini jazalaydighan yétük qoraligha aylinip qalidu” dégen

Bezi mutexessislerning ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti musulmanlarni qattiq cheklisimu, biraq uning bu qétim mezkur belgilimining chiqirishtiki asasliq nishani xitay ölkiliridiki xristi'an pa'aliyetlirini kontrol qilishken.

Amérikining mariland shtatidiki frosburg uniwérsitétining proféssori ma xeyyün ependi mundaq deydu: emeliyette uning bu yerde asasliq oylashqini shinjang yaki musulmanlar emes. Chünki buningdin bir qanche yil awwal wénju qatarliq sheherlerde chérkawlarni chéqish weqeliri yüz berdi. Siz eger ilgiri sherqiy yawropa elliride yüz bergen hadisilerge qarisingiz, diniy jem'iyetler, ishchilar uyushmiliri ularning özgirishide muhim rol oynidi. Shunga, bu küchler hazir xitay üchün tehditke aylan'ghan bolushi mumkin. U bu belgilimilerni chiqirish arqiliq bu küchlerni qattiq kontrol qilishni oylawatidu, dések bolidu. Biz peqet mesilining musulmanlargha chétishliq teripini körimiz. Emeliyette uning eng qorquwatqini xristi'anlar we misyonérlar. Chünki, bular uning hakimiyitige biwasite tehdit salalaydu.

Lékin proféssor ma xeyyünning qeyt qilishiche, xitay da'irilirining diniy ishlarni bashqurush heqqidiki mezkur nizami Uyghur aptonom rayoni da'irilirining yerlik musulmanlarni kontrol qilishtiki qattiq qol tedbirlirining küchlük tesirige uchrighan.

Ma xeyyün: “Meyli qandaq diniy bashqurush nizami bolsun, bolupmu uning hazirgha diniy ishlarni bashqurush nizami shinjangning tesirige uchrighan. Shinjang yerlik da'iriliri emeliyette xitay merkizi hökümitige tesir qilghandek yaki uni görige éliwalghandek qilidu. Bu chong weziyettiki bir yüzlinish, bolupmu yéqindin béri sherqiy-shimaldiki bezi jaylarning din'gha qarshi qollan'ghan radikal tedbirliri shinjangdin köchürüp kélin'gen bolup, bu ichkirige qarap kéngiyiwatidu. Buni bezi menpe'et guruhliri kontrol qiliwatidu. Ikkinchi, radikalliqqa qarshi turush mesiliside esli dindiki mesile emes. Eger wénju qatarliq jaylarda diniy jem'iyetler bash kötürüshke bashlighan bolsa, kompartiye özining ékologiyesige so'al qoyup, kishiler néme üchün bu ékologiyesige egeshmeydu, dep sorishi kérek.”

Lékin xelq'ara kechürüm teshkilatidiki t. Kumarning körsitishiche, herqandaq diniy belgilime diniy guruh we shexslerni jazalashni chiqish qilmasliqi kérek. U mundaq deydu: herqandaq diniy belgilime her qandaq bir diniy guruhni jazalash yaki basturushqa qoral qilip ishlitish üchün chiqirilmasliqi kérek. Bu xitayda tibetlerni, Uyghurlarni öz ichige alidu.

Xitayning diniy ishlarni bashqurush heqqidiki yéngi nizamda yene, diniy terbiyege qattiq belgilime qoyulup, u pütünley kontrol astigha élin'ghan. Diniy mektep échish yaki tizimgha aldurush ishlirigha konkrét belgilimiler chiqirilghan bolup, bu diniy ishlargha pul toplash, zakat yighish, qandaq ishlitish, dölet ichidiki diniy guruhlar we shexslerning chet'el teshkilatliri we chet'ellik shexslerdin i'ane élishi cheklen'gen. Xilapliqi qilghuchilargha bérilidighan jaza éghirlashturulghan.