Eljezire tori: “Xitay hökümiti üchün islam dini bir ‛rohiy késel‚”

Muxbirimiz sada
2018.11.30
ramazan-ramizan-ramzan-meschit-namaz.jpg Xitay Uyghurlarning yaghliq chigish, saqal qoyush we roza tutushlirini cheklewatqan mezgilde, meschitte namaz ötewatqan Uyghurlar. 2015-Yili 16-aprél, xoten.
AFP

“U her qétim kariwatqa béshini qoyup yatqan shu minuttin bashlap da'im qara basqanda we etraptiki qoshnilirining hékayiliridin anglaydighan shu ishikning chékilish awazidin bekla qorqatti. U shu ishikning chékilish awazining herqandaq waqitta peyda bolidighanliqini biletti.”

Yuqiriqi jümliler eljezire torining bügünki sanida élan qilin'ghan “Xitay hökümiti üchün islam dini choqum dawalash kérek bolghan ‛rohiy késel‚” namliq maqalining bashlanmisidur. Xalid beydon teripidin yézilghan bu maqalide izchil xitayning kölenggisi astida yashawatqan bir Uyghurning hékayisini qisqiche tonushturush arqiliq xitay hökümitining Uyghur musulmanlirigha tutqan qattiq qol mu'amilisini tepsiliy chüshendürüp chiqqan. 

Bu yil awghustta birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishi bir doklat élan qilghan bolup, doklatta Uyghur diyardiki Uyghur musulmanlirining texminen 11 milyon omumiy nopusidin 1 milyon 100 ming kishining tutup turush lagérlirigha qamalghanliqi bayan qilin'ghan. Uningdin bashqa b d t irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush komitétining yighinida mezkur komitétning mu'awin re'isi gay mikdodogal tutqun qilin'ghanlarning sanining ikki milyon'gha yétidighanliqini qeyt qilghan. Aptor yuqiriqi doklat we bayanlargha asasen öz köz-qarishini ipadilep, xitay hökümitining ashu bigunah kishilerni a'ilisidin, ata-anisidin ayrip tutup turush lagérlirigha qamishi ularning Uyghur we musulman kimliki bolghanliqidin bashqa sewebning yoqluqini chüshendürüp ötken. 

Maqalide aptor yene “Atlantik” zhurnilining tehriri sigal samu'el xanimning Uyghur tutqunlar heqqidiki doklatimu neqil élin'ghan bolup, doklatta tutqunlarning islam dinidin waz kéchishke, islam eqidisini eyibleshke zorlinidighanliqi, shundaqla her küni nechche sa'et xitay kommunistik partiyesini medhiyileydighan qizil naxshilarni yadlashqa mejburlinidighanliqi birmu-bir otturigha qoyulghan. Doklatta yene er tutqunlarning chéchining mejburiy chüshürüwétilip, islam dinida haram bolghan choshqa göshi we haraq-sharabning mejburiy yégüzüp-ichürilidighanliqimu alahide gewdilendürülgen. 

Maqale aptori xalid beydon Uyghur tutqunlar bilen ikkinchi dunya urushi mezgilidiki amérikidiki yapon tutqunlirining saninimu öz-ara sélishturghan. Uning déyishiche, xitay hökümiti tutqun qilghan Uyghur musulmanlirining sani ikkinchi dunya urushi mezgilide amérika teripidin qamap qoyulghan amérikidiki yaponluqlarning 10 hessisidin köp iken. U bayanlirida xitay hökümitining islam dinini öz aldigha “Rohiy késel” dep teswirlep, herxil jismaniy we rohiy zorawanliqliri arqiliq Uyghur tutqunlarni islan dinigha qarshi chiqishqa küshkürtüwatqanliqini tekitlep ötken. 

Aptorning maqalisidin melum bolushiche, xitay hökümitining “Ménge yuyush” programmisidin kichik balilarmu qéchip qutulalmighan. Lagérgha ekétilgen ata-anilarning baliliri mejburiy halda hökümet échiwalghan daril'étamlargha apirip qoyulghan. Aptorning déyishiche, bundaq qilishning meqsiti Uyghur perzentlirining diniy eqidisi we milliy kimlikini biraqla üzüp tashlash iken. Bu xil daril'étamlar tashqi dunyagha “Mektep” dep tonushturulidighan bolup, u yerdiki balilar dinsizliq idiyisini qobul qilishqa, xitay kiyim-kécheklirini kiyishke shundaqla a'ilisidikilerdin waz kéchishke qarap yüzlendürülüwatqan iken. 

Aptorning qarishiche, Uyghurlarning yashawatqan orni, ularning tarixi we kishilerni bir-biri bilen baghlap turidighan bir hayatliq zenjiri dep hésablinidighan islam dini xitay hökümiti teripidin inkar qilin'ghan iken. Béyjing da'iriliri islam dinini yoqatqandila Uyghurlarni yoqatqili bolidighanliqigha qattiq ishinidiken. Aptor bu nuqtida muhakime yürgüzüp, nöwettiki weziyet del xitay hökümitining xelq'araning yillardin buyanqi Uyghur rayonigha perwasiz qarighanliqi netijiside kélip chiqqanliqini otturigha qoyghan hem shu arqiliq b d t bu mesilini sehnige tashlighan teqdirdimu, bu weziyetning toxtap qalmaydighanliqini eskertip ötken. 

Yéqinda eljezire torida xitay hökümitining qattiq bésimi we ziyankeshlikliri sewebidin yillar ilgiri Uyghur diyaridin bashqa chet ellerge qéchip chiqqan Uyghur muhajirlirining hékayisi tonushturulghan sin körünüsh tarqitilghan. Mezkur sin körünüsh bala waqitlirida wetendin yénip chiqqan, hazir türkiyede yashawatqan nur'ela göktürük xanimning hékayisi bilen bashlan'ghan bolup, u özining türkiyege kélip olturaqlishishning aldidiki jeryanlarni qisqiche tonushturup chiqqan. 

U mundaq deydu: “Men 1957-yili sherqiy türkistanning yerken dégen jayda dunyagha keldim. Shu mezgillerde wetinimiz qarangghuluqqa tolghan bolup, xitayning zulumi intayin éghir idi. Men dunyagha kelgen küni xitaylar dadamni türmige solidi. Biz xitayning tügimes zulumi seweblik amalsiz 1961-yili apam we bashqa qérindashlirim bilen bille afghanistan'gha köchüp kettuq. 4 Yil afghanistanda yashighandin kéyin, 1965-yili türkiyege köchüp kelduq.”

Buningdin bashqa yene hazir türkiyede yashawatqan “Men kalman” namliq kitabning aptori abduraxman abdulla öztürk hékayisimu bayan qilin'ghan. 

U mundaq dégen: “Men 1981-yili sherqiy türkistanning aqsu shehiride dunyagha keldim. 2001-Yili ürümchi shehiridiki ‛ézitqu‚ filim shirkitide terjime filimliri bilen kino-filim sahesige qedem qoydum. 2004-Yili tunji filimim ‛hesretlik köz yéshi‚ qoyuldi. 2006-Yili méning filimim xitay hökümitige yaqmighan chéghi, méning filim tijaritimni mejburiy toxtitiwetti. Shu sewebtin chet'elge chiqish zörüriyitide qélip, türkiyege chiqip, hazirghiche mushu yerde yashawatimen.”

Aptor yuqirida éytip ötkendek, xitayning Uyghurlargha qarita nöwettiki siyasiti peqet ularning Uyghur kimliki we islam dinigha étiqad qilghanliqidin bolghan iken. Amérika Uyghur birleshmisining hey'et ezasi jür'et obul ependimu bu heqte mundaq pikir yürgüzdi: “Tarixta nurghun ishlar bolup ötti. Bizning hazirqi gunahimiz shu zéminda Uyghur bolup tughulghanliqimiz. Bir ademning qandaq kimlikte yashishi, qaysi din'gha étiqad qilishi u özining ixtiyari. Bir din qandaqmu ashqun idiye bolsun? bu eqilge sighmaydu. Bir ademning qandaq idiyide bolushi u tughulghandila peyda bolidighan bir hoquq, uni kontrol qilimen déyish pütünley xata. Shunga biz özimizning Uyghurluqimizni qoghdishimiz kérek.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.