Islam elliri Uyghur weziyitige kelgende sükütni tallidi

Muxbirimiz sada
2018.09.24
saqchi-mehbus-yalap-mangghan.jpg “Yépiq terbiyelesh lagéri” din yalap élip kétiliwatqan Uyghurlar.
Social Media

Nöwettiki Uyghur weziyiti xelq'araning omumyüzlük diqqitini tartiwatqan bir mezgilde, bezi islam döletlirining bu mesile heqqide sükütte turuwélishi küchlük ghulghula qozghidi. Bu heqte muhajirettiki bezi Uyghurlarmu özining chüshenchisini bayan qilip, islam döletlirining Uyghurlarning weziyitide sükütte turuwélishini eyiblidi.

Nöwette xitayning Uyghur diyarida élip bériwatqan siyasiy basturushliri we milyonlighan Uyghurni sewebsiz atalmish “Terbiyelep özgertish lagérliri” gha solishi Uyghur éli ichi we sirtidiki Uyghur jem'iyitining qattiq endishisini qozghimaqta. Shuninggha egiship “Wal strét zhurnili”, “Washin'gton pochtisi” qatarliq dangliq chet'el taratqulirida élan qiliniwatqan Uyghurlargha da'ir herxil maqale we xewerler pütün dunyadiki Uyghurlar mesilisige yéqindin diqqet qilip kéliwatqan shexs we organlarning qiziq nuqta témisigha ayliniwatqanliqi melum.

Yéqindin buyan amérika we yawropa elliridin bashqa kishilik hoquqni közitish teshkilati, birleshken döletler teshkilati qatarliq muhim organlar élan qilip kéliwatqan doklat yaki bayanatlar xelq'arada Uyghurlarning nöwettiki weziyitidin xewersiz bezi ellerni xitayning Uyghur diyaridiki bigunah Uyghurlarning heq-hoquqini xalighanche depsende qilish, ularning kündilik turmushini teqib astigha élish qatarliq chékidin ashqan heriketlirige qarshi ipade bildürüshke, shundaqla her qaysi eller birlikte küch chiqirip, ularning normal hoquqini qoghdashqa yardemchi bolushqa chaqirmaqta.

Mushundaq tirishchanliqlar arqisida, hindistan we bén'galdiki musulmanlar öz aldigha namayish ötküzüp, Uyghur diyaridiki dehshetlik xorlashlargha qarita naraziliqini ipadiligen. Uningdin bashqa yene, 12-séntebir küni malaysiya xelq adalet partiyesining bashliqi, malayshiyaning sabiq bash ministiri enwer ibrahim axbaratqa söz qilip, xitayning Uyghurlar mesilisini “Ichki ishimiz” déyishige reddiye bildürgen.

Emma epsuslinarliqi shuki, türkiye, se'udi erebistan, pakistan, iran we afghanistan qatarliq nurghun islam döletliri Uyghur diyarining nöwettiki weziyiti we Uyghur musulmanlirining xitay hökümiti teripidin qiyin-qistaqqa élinishigha héchqandaq inkas qayturmay kelmekte.

14-Séntebir, amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompiyo twittérgha chaplighan uchurida, iranning aliy rehbirini xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan insan heqliri depsendichilikige naraziliq bildürmeslik bilen qattiq eyibligen.

Biz iran hökümitining musulman döliti bolush süpiti bilen Uyghurlar mesiliside néme üchün hazirghiche inkassiz turuwalghanliqini bilip béqish meqsitide, amérika paytexti washin'gtonda turushluq elchixanisigha téléfon qilduq. Biraq téléfonimiz jawabsiz qaldi.

21-Séntebir, yeni jüme küni UNPO ning tor bétide pakistan hökümitining xitayni Uyghurlargha yürgüzüwatqan cheklimisini peseytishke chaqirghanliq heqqide maqale élan qilin'ghan. Biraq shenbe künige kelgende, pakistan diniy ishlar ministiri norul heq qadiri “Ereb xewerliri” ge qilghan sözide, xitay elchisi yaw shing bilen körüshkende Uyghurlar mesilisini peqet sözleshmigenlikini bildürgen.

Biz pakistan hökümitining bundaq ipadide bolushining sewebini éniqlash meqsitide, washin'gtondiki bash elchixanisigha téléfon urduq. Téléfonimizni alghan bir ayal xadim téléfonni munasiwetlik ishxanigha ulap berdi, biraq uningdin kéyin téléfonimiz oxshashla jawabsiz qaldi.

Biz yene se'udi erebistan we afghanistanning washin'gtondiki bash elchixanisigha téléfon qilip, ularningmu Uyghurlar weziyitige qarita pozitsiyesini bilishke tirishtuq. Se'udi erebistan elchixanisigha qilghan téléfonimizni alidighan adem chiqmidi. Afghanistan elchixanisigha téléfon urghinimizda, bir er xadim özining bu mesilige jawab bérelmeydighanliqini, munasiwetlik bölümge téléfon qilip sorishimizni éytti we alaqilishish nomurini éytip berdi. Wehalenki, téléfonimiz yenila inkassiz qaldi.

Biz muhajirettiki Uyghur ziyaliylarning “Islam döletliri néme üchün Uyghurlar mesilisige inkas qayturmaydu” dégen nuqtigha qarita inkaslirini élish meqsitide, malayshiyada xelq'ara islam, pul-mu'amile uniwérsitétining doktorluq unwanigha érishken, hazir türkiyediki istanbul sahabettin za'im uniwérsitétida islam, iqtisadiy pul-mu'amile bölümining dotsénti bolup ishlewatqan burhan séti ependim bilen téléfon ziyariti élip barduq. U, yuqiriqi mesilini töt nuqtidin sherhlidi.

Uning qarishiche, musulman döletlirining xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasetlirige inkas qayturmasliqi ularning xitay bilen bolghan iqtisadiy munasiwetlirige bérip taqilidiken.

Halbuki, islam'abad islam uniwérsitétining magistiri, nöwette shiwétsiyede yashawatqan qurbanjan mudash ependi islam ellirining xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasetlirige inkas qayturmasliqini eyiblidi we buni diniy we insaniy nuqtidin qobul qilishqa bolmaydighanliqini bildürdi.

U islam ellirining jim turuwélishini eyiblep mundaq dédi: “Nöwette Uyghurlarning béshigha kelgen külpetni pütün dunya bilip yetti, bezi islam elliri inkas qayturghan bolsimu, yenila yéterlik emes. Pakistan'gha oxshash Uyghurni yaxshi tonuydighan bir döletning bu mesilide jim turuwélishi qobul qilghili bolmaydighan bir mesile.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.