Анализчилар: нур бәкриниң сөзи диний әркинликкә қилинған һуҗум

Нур бәкри билән ваң ләчван пичирлашмақта. 2009-Йили 6-март, бейҗиң.

Уйғур аптоном райониниң рәиси нур бәкри дүшәнбә күни мақалә елан қилип, уйғур елидики аталмиш диний радикаллиқни зәһәрлик өсмигә охшатқан вә уни үзүл-кесил қомуруп ташлашни тәкитлигән. Бирақ анализчилар, буниң мәсилини техиму мурәккәпләштүрүп, тоқунушни күчәйтидиғанлиқини агаһландурди.

Мәлум болушичә, хитай һөкүмити “‏1-март ‏күнмиң вәқәси” дин кейин, диний радикаллиққа зәрбә беришни күчәйтишкә башлиған вә “күнмиң вәқәси” ни өз ичигә алған барлиқ қаршилиқ һәрикәтлиригә диний радикаллиқ түрткә болғанлиқини илгири сүргән.

Нур бәкри дүшәнбә күни “шинҗаң гезити” дә елан қилған мақалисидә, диний радикаллиқ уйғур аптоном райониниң муқимлиқиға тәһдит селиватқан асаслиқ амил икәнликини тәкитләп, уни үзүл-кесил бастурулидиғанлиқини билдүргән. Бу, нур бәкриниң “5‏- вәқәси” дин буян қилған диний әркинлик, муқимлиққа алақидар мәсилиләрдики әң қаттиқ сөзи болуп һесаблиниду.

Анализчиларниң қаришичә, нур бәкри мақалида алға сүргән пикир хитай даирилириниң уйғурлар елип барған һәр хил қаршилиқ һәрикәтлирини униң миллий сиясити әмәс, бәлки уйғурларниң диний етиқади кәлтүрүп чиқириватиду, дәп қарайдиғанлиқини көрситиду.

Нур бәкриниң қаришичә, нөвәттә, зораванлиқ террорлуқ һәрикити шинҗаңниң муқимлиқиға тәһдит селиватқан реал хәвп. Лекин, диний радикаллиқ идийиси 3 хил күчләр тайинидиған тупрақ. У зораван террорлуқ һәрикитиниң идийиви һуҗум қозғайдиған вә әза тәрәққий қилдуридиған асаслиқ қорали болуп, шинҗаңниң иҗтимаий муқимлиқиға еғир тәсир йәткүзидиған “яман сүпәтлик өсмә” болуп қалған.

Нур бәкриниң мақалиси дәрһал чәтәл ахбарати вә көзәткүчилириниң диққитини қозғиди. Америкида турушлуқ хитай вәзийәт анализчиси чен покоң әпәндиниң қаришичә, уйғур елидики зораванлиқ вәқәлириниң асаслиқ сәвәби диний радикаллиқ әмәс, бәлки җуңго һөкүмитиниң қаттиқ қол сиясити. Диний радикаллиқ бир хил инкас, униң зораванлиқ йолиға меңишини бу сиясәт кәлтүрүп чиқарған.

Чен покоң: әмәлийәттә, шинҗаңда йүз бәргән бунчилик көп зораванлиқ вәқәлириниң сәвәби җуңго һөкүмитиниң көңлигә аян. Бу вәқәләрниң һәқиқий сәвәби һәргиз диний радикаллиқ әмәс. Бәлки, җуңго компартийисиниң юқири бесимлиқ сиясити. Чүнки, биз һәммимиз билимиз, шинҗаңдики уйғурларни башқиларға селиштурғанда дунядики әң мөтидил мусулманлар дейишкә болиду. Улар өзигә хас турмуш йолида яшап келиватқан хәлқ. Улар билән алақә қилиш асан. Улар һәргиз радикал хәлқ әмәс. Улар йәнә оттура шәрқ вә башқа районлардики мусулманлардин пәрқлиқ. Шинҗаң йеқинқи нәччә он йиллардин буян изчил тинч район болуп кәлгән. Бирақ, бир қанчә йил болуп қалди зораванлиқ вәқәлири көп йүз бериватиду. Шинҗаң немишқа зораванлиқ вәқәлири көп йүз беридиған районға айлинип қалди? бу даириләрниң сиясити билән мунасивәтлик. Даириләрниң қаттиқ қол сиясити уйғурларниң қаршилиқ көрситишидики асаслиқ сәвәб.

Америкида турушлуқ башқа бир хитай вәзийәт анализчиси җаң вейго әпәндиниң қаришичә, җуңго яки уйғур елидә диний радикаллиқ мәвҗут әмәс. Бу, хитай һөкүмитиниң өзидики җавабкарлиқни башқиларға артип қойғанлиқ.

У мундақ деди: алди билән мән, җуңго яки шинҗаңда диний радикаллиқ мәвҗут, дәп қаримаймән. Болупму, җуңгодәк чоң хәнзучилиқ һөкүмранлиқидики етиқадсиз чоң дөләтниң башқа милләтләрниң диний етиқадиға баһа бериш салаһийити йоқ. У башқа милләтләрниң диний етиқадида мәсилә бар-йоқлуқи һәққидә сөзлимәслики керәк. Бирақ униң һазирқи һәрикити өзини һечқандақ мәсилә йоқтәк көрситип, өзи җавабкар болушқа тегишлик мәсулийәтни башқиларға артип қоюшқа урунғанлиқ. “күнмиң вәқәси” вә шуниңға охшаш бир қатар тоқунушлардин аз санлиқ милләтләр билән хәнзулар оттурисидики зиддийәтниң көлими вә шиддәтлик дәриҗиси барғанчә күчийиватиду. Әмәлийәттә, компартийә һакимийәт сораватқан 60 нәччә йилдин буян, униң аз санлиқ милләтләр билән болған мунасивити давамлиқ һазирқидәк җиддий болуп кәлгән әмәс. Һазирқи бу җиддийлик униң муқимлиқ сиясий кәлтүрүп чиқарған сәлбий нәтиҗә, халас.

Лекин нур бәкри “шинҗаң гезити” дики мақалисидә, йеқинқи йиллардин буян йүз бәргән барлиқ “террорлуқ вәқәлири” ниң диний радикаллиққа четишлиқ икәнликини көрситип, “3хил күчләр” ниң диний радикаллиқни козир қилип қоллиниватқанлиқи, кишиләргә“җиһад” чақириқи қилип, бу чақириққа аваз қошқанларға “җәннәт” кә кириш билән илһам бериватқанлиқини илгири сүргән.

У мақалисидә йәниму илгириләп, радикал диний күчләрни һалал йемәклик, һалал кийим-кечәк, һалал турмуш буюмлири тәләп қилиш билән тәнқид қилған.

Нур бәкриниң қаришичә, диний радикаллар һалал йемәклик тәләп қилипла қалмай улар йәнә, дора-дәрмәк, гирим буюмлириниң вә кийим-кечәкләрниң һалал болушини тәләп қилип, һөкүмәт тәминлигән өй вә турмуш буюмлирини һалал әмәс, дәп елан қилған.

Хитай һөкүмити илгири уйғур аптоном районидики бәзи районларда “һалал” маркиси бесилған таварларни сетишни чәкләп, уйғур кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаттиқ тәнқидигә учриған иди.

Анализчиларниң илгири сүрүшичә, нур бәкри диний радикаллиқ билән нормал мусулмандарчилиқни арилаштурувәткән. Һалал йемәклик, һалал турмуш буюмлирини тәләп қилиш диний радикаллиқ билән мунасивәтсиз болуп, бу мусулманларниң әқәллий диний етиқад зөрүрийити.

Чен покоң әпәнди, хитай һөкүмитиниң нәзиридә диний радикаллиқ билән нормал диний етиқад арисидики пәрқ интайин мүҗмәл икәнликини билдүрди.

У: җуңгодики һоқуқдарларниң өзиму ниминиң диний радикаллиқ ниминиң нормал диний паалийәт икәнликини ениқ пәрқләндүрәлмәйду. Улар бу уқумни арилаштурувәткән. Улар адәттики нормал диний паалийәтләрниму радикаллиқ дәвалиду. Шуңа, улар адәттики уйғур мусулманлириғиму радикал диний күч, муамилиси қилиду. Мәсилән, улар өйму өй кирип тәкшүргәндә бирәри намаз оқуватқан болса яки қуран өгиниватқан болса дәрһал һуҗум қилип, уларни нәқ мәйданда бир тәрәп қилиду. Һөкүмәтниң бу хил тәлвилики уйғурларниң қаршилиқини кәлтүрүп чиқарған. Уйғурлар буниңға қаршилиқ қилса, улар диний радикаллиқ билән әйибләйду. Шуңа, уларниң нормал диний етиқад вә диний радикаллиқ һәққидики чүшәнчиси мүҗмәл болғачқа, буниңға ақиланә муамилә қилалмайду, деди.

Лекин нур бәкри мақалисидә, һөкүмәт әмәлдарлирини болупму, аз санлиқ милләт һөкүмәт әмәлдарлирини диний радикаллиққа қарши турушқа чақирип, һәр қайси милләт хәлқини нормал диний паалийәт билән билән радикал диний һәрикәтләрни пәрқләндүрүшкә чақирған.