D u q bayanatchisi: “Saqal qoyush radikalliq emes, xitayning saqal qoydurmasliqi del radikalliqning ipadisi”

22-May ürümchi etigenlik bazar hujumidin kéyin, Uyghurlargha térrorchi qalpiqini kiydürüp, mekit nahiyiside échilghan kolléktip sot meydanidin körünüsh. 2014-Yili 10-iyun.

Xitay hökümiti Uyghur éli miqyasida gheyriy resmiy halda yolgha qoyup yürgüzüwatqan Uyghurlarning diniy yosunda kiyinishini cheklesh wasitilirini bu yildin bashlap “Ammiwi sorunlarda niqab sheklidiki kiyimlerni kiyishni cheklesh toghrisidiki belgilimisi” arqiliq resmiy qanunlashturghan idi. Belgilimide, yüzige chümbel taqighan ayallar, jilbab kiygenler, islamiy yosunda oshuqini yépip turidighan uzun kemzul kiygenler, kiyimliride ayyultuz belgisi barlar, yash turup qoyuq saqal qoyghanlar qatarliq “5 Xil kishiler”ning ammiwi sorunlarda yürüshi cheklinidighanliqi we ulargha qanun boyiche chare körülidighanliqi uqturulghan.

Xitay hökümitining diniy kiyimlerni kiyishni meniy qilishini qanunlashturushi Uyghurlarning naraziliqi we xelq'aradiki kishilik hoquq teshkilatlirining tenqidige uchrighan idi.

Yéqinda qeshqer sheherlik ottura sotning 38 yashliq bir Uyghur erge saqal qoyghanliqi üchün 6 yilliq, uning ayaligha jilbap kiygenliki üchün 2 yilliq qamaq jazasi bergenliki heqqidiki xewer, düshenbe küni barliq chong ‏- kichik taratqularda ghulghula qozghap, xitay da'irilirining bu xil chektin ashqan qilmishi qattiq eyibleshlerge uchrishi bilen xitay hökümiti xitaydiki taratqulardin mezkur xewerni derhal öchürüwetken.

Xelq'araliq xewer agéntliqliri “Junggo yashlar géziti”xewerdin neqil élishiche “38 Yashliq memtimin 2010-yilidin buyan saqal qoyghan, uning ayali orinip ropash artqan. Kent kadirliri bilen qeshqer sheherlik siyasiy qanun xadimliri köp qétim ulargha agahlandurush bergen bolsimu, lékin er-ayal ikkisi perwa qilmighan. Memtimin we uning ayali dölet qanunini közge ilmay, ammiwi sorunlarda saqal we ropash bilen yürgenliki üchün qanun boyiche jaza bérildi.” déyilgen.

Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi alim séyitof washin'gtondin radi'omizgha bayanat bérip xitay hökümitini Uyghurlarni basturushta radikal, esebiy siyaset qollinish bilen eyiblidi, u mundaq dédi: “Xitay kommunist hökümitining Uyghurlarni basturushidiki bu kishilik hoquq setchiliki pütün dunyani qaplidi. Xelq'ara jem'iyet Uyghurlar weziyitige téximu yéqindin köngül bölmekte. Xitay da'iriliri Uyghurlargha qaratmiliq élip bériwatqan diniy radikalliqqa qarshi turush bahanisidiki basturushliri arqiliq bir tereptin özining Uyghurlarni esebiylik bilen basturuwatqanliqini ashkarilap qoyghan bolsa, yene bir tereptin Uyghurlarning élip bériwatqan qarshiliqlirining heqliq küresh ikenlikini, bizning dewayimizning heqliq ikenlikini ispatlap körsetti.”

Xitay hökümitining rayonda élip bériwatqan “Esebiylikni tügitish” kürishi yéqinqi ikki yilda téximu kücheygen.

28-Iyul yeken weqesidin kéyin, Uyghur aptonom rayon da'iriliri Uyghurlarning diniy pasondiki kiyinishige qarita qanuniy belgilime tüzüp cheklime qoyulghanliqini uqturghan we yéngidin 18 madda qoshulup tüzitish kirgüzülgen “Shinjang Uyghur aptonom rayonining din ishliri nizami” 12-ayning 28-küni aptonom rayonluq 12-nöwetlik xelq qurultiyi da'imiy komitétining 11-qétimliq yighinida tüzitilip maqullandi we 2015-yil 1-ayning 1-künidin bashlap yolgha qoyulushqa bashlighan idi.

Arqidin ürümchi shehiri “Ürümchi shehirining ammiwi sorunlarda niqab sheklidiki kiyimlerni kiyishni cheklesh toghrisidiki belgilimisi”ni 2-aydin bashlap resmiy ijra qilishqa bashlighan idi.

Xitay xewerliridin ashkarilinishiche, xitay hökümiti bultur Uyghur rayonida zorawanliq we qarshiliq heriketlirige hem diniy ashqunluqqa zerbe bérishni asasliq nishan qilghan.

Bu yil yanwar Uyghur aptonom rayonluq yuqiri sot élan qilghan 2014-yilliq xizmet xulasisidin neqil élinip, bultur herqaysi tarmaq sot mehkimiliri bir terep qilghan délolarning, zorawanliq weqeliri, diniy radikalliq, qoral we partlatquch bomba yasash, chégrani buzup qéchish qatarliq atalmish “Töt xil jinayet” ke merkezleshkenliki otturigha qoyulghan idi.

Chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan milliy we diniy siyasiti rayondiki naraziliq we qarshiliq heriketlirining yüz bérishidiki asasliq seweblerdin ikenlikini tekitlep, xitay hökümitining mesilini hel qilishning ornigha qarshiliq körsetken Uyghurlarni basturup, adaletsiz sot arqiliq ulargha éghir jaza bériwatqanliqini eyiblimekte.

Alim séyitof ependining körsitishiche, del mushu xil adaletsiz cheklimiler seweblik Uyghur élida qanliq weqelerning toxtimay yüz bériwatidu, xitay hökümiti özining Uyghurlar üstidin élip bériwatqan adaletsiz siyasetlirini qanunluq qilish gherizide, diniy yosunda kiyinishni resmiy qanun chiqirip keng - kölemde esebiylik bilen qattiq cheklesh arqiliq sherqiy türkistanda élip bériwatqan qattiq basturush herikiti seweblik küchiyiwatqan jiddiychilik we yiriklishishini téximu ulghaytiwatidu.

Düshenbe küni nurghunlighan xelq'ara metbu'atlarda, xitay hökümitining Uyghurlargha qaritilghan kiyinish, yürüsh-turush cheklimisining alliqachan xelq'ara kishilik hoquq ehdinamisidin halqip, hetta xitay hökümiti özi tüzgen qanuniy belgilimilernimu buzush derijisige yetkenlikini körsitidighanliqi we Uyghurlarning uchrawatqan medeniyet-étiqad cheklimilirining endishe qozghaydighanliqi tekitlenmekte.