Xitay hökümiti ningshyada “Ereblishish” ni chekleshke bashlidi

Gensu ölkisidiki jang jyachu'en qizlar diniy mektipide oquwatqan qizlar.

Xitayning Uyghur aptonom rayonidiki diniy kontrolluq siyasiti yéqindin buyan musulman tungganlar olturushluq ningshya aptonom rayonigha kéngiyishke bashlighan. Da'iriler bu rayonda “Se'udilishish” we “Ereblishish”ni cheklesh herikiti qozghap, ereb tilining omumlishishni, mekteplerde ereb tili siniplirini échishni, ereb tili ma'aripining kéngiyishini, ereb yéziqidiki wiwiskilarni men'i qilishqa kirishken.

Xongkong axbarat wasitilirining xewer qilishiche, ningshya aptonom rayonluq partkom sékrétari li jyenxu'a ötken yili 24‏-dékabir chaqirilghan diniy xizmet yighinida, béyjing hökümiti “Chégra sirtidiki islamning singip kirishni diniy mesile emes, siyasiy mesile” dep qaraydighanliqini tekitlep, “Merkez ningshya, shinjang qatarliq rayonlarda islam dinining ‛se'udilishishi‚ we ‛ereblishishi‚ni qattiq men'i qilishni telep qildi”, dégen.

Ningshya aptonom rayonluq partkomning qarari yéqinqi bir-ikki yildin buyan xitay ijtima'iy taratqulirida islamgha qarshi keypiyat küchiyip, tungganlardiki “Ereblishish” xahishi diniy ashqunluq, dep hujumgha uchrawatqan mezgilde otturigha qoyulghan.

Emma ningshya aptonom rayonluq partkomning qarari bezi tunggan ziyaliylirining naraziliqini qozghidi. Lenjuda olturushluq tunggan ziyaliysi ma ependi peyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, li jyenxu'aning sözini “Mes'uliyetsizlik” dep tenqid qildi. Uning qarishiche, ningshya aptonom rayonluq partkomning mezkur sékrétarining sözi uning islam heqqidiki chüshenchisining nahayiti müjmel ikenlikini körsitidu.

Ma ependi mundaq dédi: “Bir partkom sékrétari bolsun, bir rehber bolsun yaki melum bir rayonning wekili bolsun, bezi bir yighinlarda ‛ereblishish‚ we ‛islamlishish‚qa qarshi turushni otturigha qoyghan bolsa, bu uning islam dinini chüshenmeydighanliqi, musulmanlarni tonumaydighanliqini körsitidu. Démek, uning islam chüshenchisi bir tereplimilik. Bezi kishiler ‛islamlishish‚, ‛junggoche islam‚ dégen bu uqumlarni otturigha qoydi. U bu mesilini meyli yighinda, meyli ammiwi sorunda otturigha qoyup, özini bu ishqa köngül bölgendek körsetsimu, emma uning bu mesilidiki chüshenchisi nahayiti müjmel. Chünki, xitayda hazirgha qeder héchkim bu uqumlargha toghra tebir bérip baqmidi. Ningshya partkomining sékrétari bu sözlerni qilghan bolsimu, emma uning islamni chüshinishi qanchilik. ‛junggoche islam‚ dégen bu uqum intayin müjmel uqum. Uning bundaq bir müjmel uqumni resmiy sorunda otturigha qoyushi éghir mes'uliyetsizlik”.

Ma ependining qarishiche, da'iriler ereblishish bilen islam étiqadini arilashturuwalghan. U, xitaydiki musulman tungganlarning “Junggogha xas” bir xil islami étiqad shekli barliqini bildürdi.

Ma ependi mundaq deydu: “Biz junggoluq tungganlar islamning junggolashqan milliti. Ular xitay tilida sözleydu, ular xitaylargha oxshash kiyinidu. Körünüshi xitaylar bilen opmu-oxshash. Ularning birdin bir perqi ularning dini étiqadi oxshash emes. Men shundaq qaraymenki, bu neq junggolashqan islamning özi. Mesilen, meschitlerge qarap baqayli, tungganlarda her xil, her yangza meschitning hemmisi tépilidu.

Islamda diniy étiqad erkinla bolsa, u herqandaq muhit, herqandaq sistéma, herqandaq millet ichide nahayiti yaxshi öteleydu. Islam xeq sözligendek undaq emes.”

Lékin ningshya aptonom rayonluq partkom yene, xelq'ara islami teshkilatlar bilen bolghan alaqe, chet'elge talip chiqirish, musulman ammiwi teshkilatlirining yardimini élish, yémek-ichmek we musulman istémal buyumlirigha “Halal” markisi chaplash qatarliqlargha qattiq cheklime qoyghan.

Da'iriler yémek- ichmek saheside istémal buyumlirigha omumiy yüzlük “Halal ”markisi chaplashni men'i qilip, peqet haywan göshi we haywan yéghida pishshiqlap ishlen'gen yémeklik yaki bezi zörür musulman istémal buyumlirighila “Halal” markisi chaplinidighanliqini bildürgen.

Amérikada turushluq yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi doktor qahar barat, xitayning yéqinqi 30yilliq islahat dewride tungganlargha bir qeder keng diniy erkinlik bérilip, ulardiki dini étiqad kücheygenliki, emma axirqi yillarda buning xitay hökümitini bi'aram qilishqa bashlighanliqini bildürdi.

Qahar barat mundaq deydu: “Béyjingning tungganlargha yolgha qoyghan diniy siyasiti bilen Uyghurlargha yolgha qoyghan diniy siyasiti oxshimaydu. Öz waqtida Uyghurlarning dini étiqadini basturghanda tungganlargha dini erkinlik bérip, ulargha siler Uyghurlardek isyan kötürmisenglar biz qandaq diniy erkinlik bolsa bérimiz, dep erkinlikni bergen. Ular hazir qudretlik bir küchke aylandi. Emdi hazir dunyada islam dinining qarshiliq heriketliri ulghiyiwatqan mushundaq ehwal astida, elwette tungganlarmu bir chette turup qalmaydu. Méningche bu küchiyip bu derijige yetkende xitay hökümitimu sürkewatidu we buning aqiwitidin qorquwatidu. ”

Lékin qahar barat yene, xitayning tungganlargha diniy erkinlik bérip, emdi bu erkinlikni qissa, choqum tungganlarning naraziliqini qozghaydighanliqi, emma naraziliqning qaysi shekilde ipadilinishige bir néme démek baldurluq qilidighanliqini bildürdi.

Qahar barat mundaq deydu: “Sürkilish bolidu, chünki xitay hökümiti we xitay xelqi dinsiz xelq, musulman xelq emes. Mundaq birge yashawatqan ehwal astida choqum sürkilish bolidu. Bu sürkilishler qeyerdin chiqsa meyli, lékin tunggan tarixida boluwatqan sürkilishlerning hemmisi diniy weqe, diniy sewebler tüpeylidin bolidu. Bunimu bolmaydu dégili bolmaydu. Chünki, burunqidek sün'iy diniy erkinlikni bérip, shunchilik derijige chiqip boldi. Emdi bular kelgüsidiki éhtimalliqlardin qorqup, kontrol qiliwatidu. Buni kontrol qilsa tungganlarda buninggha qarshi choqum diniy,milliy héssiyat jehettin nahayiti zor naraziliq qozghaydu.”

Da'iriler yene, ningshya aptonom rayoni xelq wekillirining xitay memliketlik xelq qurultiyigha sun'ghan “Halal yémekliklerni bashqurush qanun layihisi”ni qayturuwalghan. Ningshaliq wekiller xitay xelq qurultiyining bu 3-aydiki memliketlik yighinida qurultaygha “Halal yémekliklerni bashqurush qanun lahiyesi” sun'ghan.

Bu layihe kompartiye ichidiki solchi ziyaliylar we partiye ichidiki milliy térritoriyelik aptonomiyige qarshi küchlerning hujumigha uchrighan idi.