Анализчилар хитайдики диний чәклимиләрниң туңганлар районлириғиму кеңийиватқанлиқини тәкитлиди

Мухбиримиз меһрибан
2018.01.19
tunggan-musulmanlar.jpg Хитайдики туңган мусулманлири.
Social Media

Йеқиндин буян хәлқара таратқуларда йиллардин буян уйғурларға қаритилған диний бастуруш сияситиниң нөвәттә қазақ, туңган қатарлиқ мусулманларғиму кеңийиватқанлиқи хәвәр қилинмақта. Бир қисим сиясий анализчилар бу һәқтә пикир баян қилди. Улар, әгәрдә нөвәттә уйғурлар дуч келиватқан юқири бесимлиқ тәқибләргә сүкүт қилиш давамлишидикән, у чағда хитайниң бу хил бастуруш сиясәтлириниң туңганлар районлириғиму кеңийидиғанлиқини, һәтта пүтүн хитай хәлқиниң коммунист реҗимниң қурбаниға айлиниши мумкинлики илгири сүрди.

Ройтерс агентлиқиниң 17-январдики бир хәвиридә гәнсу өлкисиниң линшя наһийилик маарип идарисиниң туңган өсмүрләрниң қишлиқ тәтил мәзгилидә диний тәлим елиш вә диний паалийитигә қатнишишини тосуш һәққидә мәхсус бир һөҗҗәт чиқарғанлиқи хәвәр қилинди. Ройтерс агентлиқиниң хәвиридә йәнә “бу һөҗҗәт хитай даирилириниң диний маарипни чәкләш сияситиниң туңганлар районлириға қарап кеңийиватқанлиқиниң бир ипадиси,” дәп чүшәндүрүлгән.

Америкидики вәзийәт анализчилиридин туңган миллитидин болған сулайман гу әпәндиниң илгири сүрүшичә, “хитай даирилири йиллардин буян шәрқий түркистандики уйғурларға қарита қаттиқ диний бастуруш сиясити йүргүзүп кәлгән болсиму, әмма өз территорийәси ичидики туңган мусулманлириға нисбәтән уйғурларға қариғанда бирқәдәр әркин болған диний сиясәтни йүргүзүп кәлгән.” 

Сулайман гу әпәнди буниң сәвәби һәққидә тохтилип мундақ деди: “мениңчә, хитай һөкүмитиниң уйғурлар вә туңганларға қаратқан сияситидә пәрқ бар. Алди билән уйғурлар шәрқий түркистанда яшайду, туңганлар болса хитай земиниға тарқилип яшап кәлгән мусулманлар топи. Икки районниң сиясий вәзийити охшимайду. Иккинчи тәрәптин көплигән туңганлар хитай тилини қоллиниду, мәдәнийәт вә өрп-адәт җәһәттинму хитай хәлқи билән йеқин. Шуңа хитай коммунист һөкүмити дәсләп қурулған мәзгилдин башлапла туңганларға қарита ‛илман суда пақа пишуруш‚ тактикисини, йәни көрүнүштә диний етиқадиға кәңри сиясәт қолланғандәк көрситиш, әмәлийәттә тил вә мәдәнийәт җәһәттин барғанчә хитайлаштуруп ассимилятсийә қилиш сиясити йүргүзүп кәлди. Бу сиясәтни нөвәттә хитайда туңганлар арисидин йетиштүрүлгән зор бир түркүмдики коммунист туңганлар, йәни диний етиқади болмиған туңганлар топлимидин көрүш мумкин.”

Сулайман гу әпәнди йәнә хитай һөкүмитиниң йиллардин буян давамлаштуруп келиватқан диний сияситидә көрүнүштә туңганларниң диний етиқадиға қарита бирқәдәр кәңри сиясәт, уйғурларға нисбәтән қаттиқ қоллуқ билән бастуруш сиясити қоллинип кәлгән вә туңганларни хәлқарадики мусулманларға қарита тәшвиқатида қоллинип келиватқан болсиму, әмма йеқинқи бирқанчә йилдин буян туңганларға қарита йүргүзгән диний сияситидә чәклимиләрниң барғанчә күчийиватқанлиқини тәкитлиди.

Сулайман гу әпәнди йәнә хитай һөкүмитиниң йеқинқи йиллардин буян туңганлар топлишип олтурақлашқан гәнсу, ниңша, чиңхәй қатарлиқ районларда диний-етиқадниң барғанчә күчийишини өз һөкүмранлиқиға тәһдит дәп һес қилишқа башлиғанлиқини, шу сәвәбтин мәйли һөкүмәт даирилири болсун яки хитай пуқралирида болсун, туңганларниң диний етиқадиға қарита чәклимә вә дүшмәнлик позитсийисиниң барғанчә күчәйгәнликини билдүрди.

Сулайман гу мундақ деди: “линшя наһийилик маарип идарисиниң туңган өсмүрләрниң тәтил мәзгилидә диний тәлим елиш вә диний паалийитигә қатнишишини чәкләш һөҗҗитини нәқил алсақла даириләрниң туңганлар арисида йеқинқи йиллардин буян ислам дини етиқадиниң күчийип кетишидин әнсиришиниң күчийиватқанлиқи вә туңганларниң диний етиқадиға қарита чәкләш сияситиниң күчийиватқанлиқини көрүвалғили болиду.” 

Сулайман гу әпәнди йәнә туңган мусулманлириға қаритилған дүшмәнлик идийәсиниң әң рошән ипадилири туңганлар көп олтурақлашқан районларда йемәкликләрни “һалал-һарам” дәп айришни чәкләш һөҗҗәтлириниң көпийиши; йүннән, хенән, ниңша, чиңхәй қатарлиқ җайларда ислам динидики һалал-һарам тәшәббусида чиң турған бир түркүм тонулған туңган өлималириниң “террорлуқ вә диний ашқунлуқ” билән әйиблинип тутқун қилиниши, хитай пуқралириниң туңганларниң мәсчит дәрвазилириға ислам динида “һарам” дәп қаралған тоңгуз беши қатарлиқларни есип қоюши вә хитай тилидики иҗтимаий алақә торлирида туңган мусулманлирини “террорлуқ” билән әйибләп һуҗум нишани қилиши, хитай өлкилиридә ечилған диний мәктәпләрдә диний қериндашлири болған уйғурларға ярдәм қилған туңганларниң тутқун қилиниш вәқәлири қатарлиқларни бирму-бир санап өтти.

Чәтәлләрдики уйғур паалийәтчилиридин америка уйғур бирләшмисиниң рәиси илшат һәсән әпәнди мундақ деди: “йиллардин буян уйғурларға қаритилған диний бастуруш сияситиниң нөвәттә қазақ, туңган қатарлиқ мусулманларғиму кеңийиши хитай һөкүмитиниң уйғурларниң диний қериндашлири болған туңган, қазақ қатарлиқ милләтләрни өзиниң диний сияситини ақлаш васитиси қилишта еһтияҗ қалмиди дәп қариғанлиқи вә бу хәлқләрниму өз һакимийитигә тәһдит дәп билгәнликидин болған.” 

Илшат әпәндиниң қаришичә, әгәрдә хитайдики туңган қатарлиқ милләтләрдә нөвәттә уйғурлар дуч келиватқан юқири бесимлиқ тәқибләргә сүкүт қилиш давамлишидикән, у чағда хитайниң бу хил бастуруш сиясәтлириниң туңганлар районлириғиму кеңийиши, һәтта пүтүн хитай хәлқиниң коммунист реҗимниң қурбаниға айлиниши мумкин икән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.