Yaponlar: xitayda Uyghurlarning qur'an oqushi térrorluq, tungganlarning diniy pa'aliyet

“Xitay kompartiyisi we islam” mawzuluq maqalining yaponche tékisti.

Xitayning yünnen ölkisidiki kolléktip qur'an tilawet qiliwatqan xuyzular.

Yaponiyede élan qilin'ghan bir parche maqalide xitayning Uyghur we tungganlargha ikki xil diniy siyaset qollinidighanliqi ilgiri sürülgen. Maqalide qur'an ögen'gen Uyghurlarning jazagha tartidighanliqi, emma tungganlarning bolsa normal diniy pa'aliyet shughullan'ghuchi süpitide mu'amile uchraydighanliqi otturigha qoyulghan.

Bu qarashlar yéqinda neshr qilin'ghan “Xitay kompartiyesi we islam” namliq maqalide ilgiri sürülgen.

Maqale yaponiyediki “Xitaydiki islam dinini tetqiq qilish jem'iyiti” ning yitekchilikide tetqiq qilinip retlen'gen, “Akayishi shoten” neshriyati teripidin kolléktip neshrge teyyarlan'ghan.

Mezkur maqalide xitaydiki islam dinining ehwali shundaqla xitay kompartiyesi qurulghandin tartip ta hazirghiche bolghan ariliqta kompartiyening xitaydiki musulmanlargha élip barghan türlük basturush herikiti we siyasetliri etrapliq izdinip tetqiq qilin'ghan.

Maqalide mundaq bayan qilinidu: xitay xelq jumhuriyiti markisizm, léninizmni terghip qilidighan sotsiyalistik bir dölet. Xitay kompartiyesi 1921-yili qurulghandin béri xudasizliqni terghip qilip, din bilen siyasetni ayrip kelgen. Kompartiye 1934-yilidin bashlan'ghan uzun seperde gensu, ningshada musulman kotunggan eskerlirige yoluqup ularning hujumida köpligen qizil armiye eskerliri yarilan'ghan. Mushu sewebtin kompartiye gherbiy shimalda yashaydighan kotungganlargha islam dinigha yéqin siyasetlerni yürgüzüshke bashlighan. Kompartiye uzun seperdin kéyin shenshi, ningsha, gensudiki axun, sopilarning rehberliri bilen körüshken. Mesilen: 1936-yili 5-ayda kotungganlargha öz teghdirini özi belgilesh hoquqi bérishke wedileshken. 10-Ayda aptonomiye qurushqa qoshulghan. Kompartiye kotungganlargha dostluq mu'amiliside bolup, sotsiyalistik inqilabta kotungganlarning qollishigha érishmekchi bolghan. 1936-Yilidiki partiye qurultiyida maw zédung otturigha qoyghan “Yéngi qedem” neziriyisige milletler tüzümi qoshulup,1941-yili 5-ayda aptonom rayon hoquqi békitilgen.

Aptorlar xitay kompartiyesining diniy siyasitide xitay döliti qurulghandin kéyin musulmanlargha tüptin qarshi bolghan weziyet shekillen'genlikini mundaq teswirligen: xitay kompartiyesi bashchiliqidiki dölet qurulup bolghandin kéyin, xitaydiki az sanliq milletlerning öz teghdirini özi belgilesh hoquqi tamamen yoq qilin'ghan. Musulmanlargha bérilgen diniy erkinlik siyasetlirining hemmsi axirlashqan. 1950-Yilining béshida zerbe bérish bashlinip, buningda islam dinining rehberlirini hujumning nishani qilghan.1957-Yili ongchilargha qarshi heriket bashlinip,meschit imamlirini tutup öltürgen. Islam qanunini ijra qilghuchi qazixanilar,meschitler, medirisler taqalghan. 1966-Yili medeniyet zor inqilabi bashlinip, musulmanlargha yene qaytidin zulum sélish bashlan'ghan, meschitler chéqilip,islam dini ölümaliri türmige solinip, emgek bilen özgertishtek qamaq jazalirigha höküm qilin'ghan. Musulmanlarning en'eniwi kiyimliri, örp-adetliri, wapat bolghan insanning jesitini tupraqqa kömüshtek diniy adetliri inqilabqa, kompartiyege qarshi dep qaralghan. 1978-Yili medeniyet zor inqilabi axirliship, ishikni échiwitish siyasiti bashlan'ghan. 1980-Yilining béshida yéngiche diniy siyaset yolgha qoyulup, diniy étiqad erkinliki qanunda békitilgen.

Aptorlar maqaliside musulmanlarning diniy erkinlikining qisqa waqit ichide axirlashqanliqini bildürüp mundaq bayan qilghan: 1989-yili “Tyen'enmén weqesi” din kéyin yeni 1990-yili, diniy ishlar idarisi we uning astida islam jem'iyiti dégendek jem'iyetler qurulup islam dinini bashqurush kücheytildi. 1980-Yili gherbiy shimalda yüz bergen xitay kompartiyesige qarshi diniy qirghinchiliqni basturushqa qatnashqan kompartiye ezasi bolghan musulmanlarmu, eksiche shu qétimqi diniy qirghinchiliqni basturmastin, belki özlikidin dindarlar topigha qoshulup ketkenlikidin ibaret bu weqedin kéyin, xitay kompartiyesi islam diniy we xitaydiki musulmanlar toghrisida qayta oylinip, ulargha qaytidin diqqet qilishqa bashlighan. 2004-Yili 11- ayda xitay kompartiyesi islam dinini bashqurush yéngi tüzümi békitip, meschitlerni diniy ishlar idarisining bashqurushida bashqurup kelgen. Meschitlerning imamlirining hemmisi diniy ishlar idarisi, islam diniy jem'iyiti teripidin békitilgen, meschitlerde balilarni en'eniwi diniy usulda oqutush cheklinip, mediris échishqa yol qoyulmighan. 18 Yashtin töwen musulman perzentlirining meschitge kirishi cheklen'gen.

Hazir se'udi erebistanning mekke shehiride yashawatqan zhurnalist sirajidin ezizi bu heqte toxtaldi.

Aptorlar maqalining axirida Uyghurlar heqqide toxtilip mundaq bayan qilghan: xitaydiki musulmanlar ichide Uyghurlarning tarixiy arqa körünüshi bashqiche. Uyghurlar xitay tarixidiki qedimiy kitablarda türlük namlarda yeni “Xuyxé” dégendek namlarda atilip kelgen, ular qedimiy atliq, charwichi, türkiy millet,“Uyghur” dégen sözning menisi ittipaqlashmaq dégen menini bildüridu. Ular tarim bostanliqida qedimdin tartip yashap kelgen xelq. Ular her dewirde özige xas nam bilen dölet qurup kelgen millet. 1930-Yilliri sherqiy türkistan islam jumhuriyitini, 1940-yilliri sherqiy türkistan jumhuriyiti qurghan. Kéyin bu jumhuriyetler türlük siyasiy suyiqestler sewebidin weyran qilinip, 1955-yili shinjang Uyghur aptonom rayoni qurulghan. Shundin itibaren Uyghurlarning tili, diniy xitay kompartiyesining assimiliyatsiye qilish siyasitige uchrap kelmekte.1950-Yilining kéyinki yérimida xitay kompartiysi Uyghurlarning barliq islam diniy ölimalirini öltürüp tügitish bilen birge, Uyghurlarni basturup,dinsizlashturushqa urun'ghan. 1950-Yili qurulghan shinjangdiki ishlepchiqirish qurulush armiyisi yeni bingtu'en'ge xitay ölkiliridin köplep köchmen yötkesh bilen birge, Uyghurlarning nopusini azlitip, ularni tarqaqlashturup xitay köchmenliri bilen bille ariliship yashashqa mejburlighan. 1990-Yillarghiche Uyghurlar tupriqida köpligen atom bombisi sinaqlirini élip barghan. Xitayning asasiy qanunida din'gha étiqad qilish erkinliki yolgha qoyulghan, meschitler échiwitilgen bolsimu, emma 2001-yilidin bashlap amérika bashliq döletlerning térrorluqqa qarshi turush shu'aridin paydilan'ghan xitay kompartiyesi, Uyghurlarning musteqilliqi üchün heriket élip bériwatqan sherqiy türkistan pida'iylirini térrorgha bahane qilip jazalap, Uyghurlarning barliq diniy heriketlirini térrorluq heriket dep hésablap, ularni jazalashni yolgha qoyghan. Xitay kompartiyesining adaletsizliki, xitay jem'iyitidiki Uyghurlar duch kelgen iqtisadi perqler we türlük siyasiy bésimlar tüpeylidin 2009-yili ürümchde “Ürümchi weqesi” yüz bergen.

Maqalini aptorlar töwendikidek axirlashturghan: xitaydiki Uyghurlarning meyli yalghuz we yaki kolléktip halda qur'an oqushi térrorluq heriket dep qarilidu. Kotungganlarning qur'an oqushi diniy pa'aliyet hésablinidu. Bu, xitay kompartiyesining bir dölettiki oxshash dindiki musulmanlargha tutuwatqan ayrimichiliq diniy siyasiti. Bu yerdiki mesile shuki, xitay kompartiyesi bilen Uyghurlarning otturisida tupraq majirasi bar. Kotungganlar bolsa eksiche.